Viveka Chudamani Lyrics In Gujarati
સર્વવેદાંતસિદ્ધાંતગોચરં તમગોચરમ્ ।
ગોવિંદં પરમાનંદં સદ્ગુરું પ્રણતોઽસ્મ્યહમ્ ॥ 1॥
જંતૂનાં નરજન્મ દુર્લભમતઃ પુંસ્ત્વં તતો વિપ્રતા
તસ્માદ્વૈદિકધર્મમાર્ગપરતા વિદ્વત્ત્વમસ્માત્પરમ્ ।
આત્માનાત્મવિવેચનં સ્વનુભવો બ્રહ્માત્મના સંસ્થિતિઃ
મુક્તિર્નો શતજન્મકોટિસુકૃતૈઃ પુણ્યૈર્વિના લભ્યતે ॥ 2॥ (પાઠભેદઃ – શતકોટિજન્મસુ કૃતૈઃ)
દુર્લભં ત્રયમેવૈતદ્દેવાનુગ્રહહેતુકમ્ ।
મનુષ્યત્વં મુમુક્ષુત્વં મહાપુરુષસંશ્રયઃ ॥ 3॥
લબ્ધ્વા કથંચિન્નરજન્મ દુર્લભં (પાઠભેદઃ – કથંચિન્)
તત્રાપિ પુંસ્ત્વં શ્રુતિપારદર્શનમ્ ।
યસ્ત્વાત્મમુક્તૌ ન યતેત મૂઢધીઃ
સ હ્યાત્મહા સ્વં વિનિહંત્યસદ્ગ્રહાત્ ॥ 4॥ (પાઠભેદઃ – આત્મહા સ્વં)
ઇતઃ કો ન્વસ્તિ મૂઢાત્મા યસ્તુ સ્વાર્થે પ્રમાદ્યતિ ।
દુર્લભં માનુષં દેહં પ્રાપ્ય તત્રાપિ પૌરુષમ્ ॥ 5॥
વદંતુ શાસ્ત્રાણિ યજંતુ દેવાન્ (પાઠભેદઃ – પઠંતુ)
કુર્વંતુ કર્માણિ ભજંતુ દેવતાઃ ।
આત્મૈક્યબોધેન વિનાપિ મુક્તિ- (પાઠભેદઃ – વિના વિમુક્તિઃ ન)
ર્ન સિધ્યતિ બ્રહ્મશતાંતરેઽપિ ॥ 6॥
અમૃતત્ત્વસ્ય નાશાસ્તિ વિત્તેનેત્યેવ હિ શ્રુતિઃ ।
બ્રવીતિ કર્મણો મુક્તેરહેતુત્વં સ્ફુટં યતઃ ॥ 7॥
અતો વિમુક્ત્યૈ પ્રયતેત વિદ્વાન્
સન્ન્યસ્તબાહ્યાર્થસુખસ્પૃહઃ સન્ ।
સંતં મહાંતં સમુપેત્ય દેશિકં
તેનોપદિષ્ટાર્થસમાહિતાત્મા ॥ 8॥
ઉદ્ધરેદાત્મનાઽઽત્માનં મગ્નં સંસારવારિધૌ ।
યોગારૂઢત્વમાસાદ્ય સમ્યગ્દર્શનનિષ્ઠયા ॥ 9॥
સન્ન્યસ્ય સર્વકર્માણિ ભવબંધવિમુક્તયે ।
યત્યતાં પંડિતૈર્ધીરૈરાત્માભ્યાસ ઉપસ્થિતૈઃ ॥ 10॥
ચિત્તસ્ય શુદ્ધયે કર્મ ન તુ વસ્તૂપલબ્ધયે ।
વસ્તુસિદ્ધિર્વિચારેણ ન કિંચિત્કર્મકોટિભિઃ ॥ 11॥
સમ્યગ્વિચારતઃ સિદ્ધા રજ્જુતત્ત્વાવધારણા ।
ભ્રાંતોદિતમહાસર્પભયદુઃખવિનાશિની ॥ 12॥ (પાઠભેદઃ – ભ્રાંત્યો)
અર્થસ્ય નિશ્ચયો દૃષ્ટો વિચારેણ હિતોક્તિતઃ ।
ન સ્નાનેન ન દાનેન પ્રાણાયામશતેન વા ॥ 13॥
અધિકારિણમાશાસ્તે ફલસિદ્ધિર્વિશેષતઃ ।
ઉપાયા દેશકાલાદ્યાઃ સંત્યસ્મિન્સહકારિણઃ ॥ 14॥ (પાઠભેદઃ – સંત્યસ્યાં)
અતો વિચારઃ કર્તવ્યો જિજ્ઞાસોરાત્મવસ્તુનઃ ॥
સમાસાદ્ય દયાસિંધું ગુરું બ્રહ્મવિદુત્તમમ્ ॥ 15॥
મેધાવી પુરુષો વિદ્વાનૂહાપોહવિચક્ષણઃ ।
અધિકાર્યાત્મવિદ્યાયામુક્તલક્ષણલક્ષિતઃ ॥ 16॥
વિવેકિનો વિરક્તસ્ય શમાદિગુણશાલિનઃ ।
મુમુક્ષોરેવ હિ બ્રહ્મજિજ્ઞાસાયોગ્યતા મતા ॥ 17॥
સાધનાન્યત્ર ચત્વારિ કથિતાનિ મનીષિભિઃ ।
યેષુ સત્સ્વેવ સન્નિષ્ઠા યદભાવે ન સિધ્યતિ ॥ 18॥
આદૌ નિત્યાનિત્યવસ્તુવિવેકઃ પરિગણ્યતે ।
ઇહામુત્રફલભોગવિરાગસ્તદનંતરમ્ ।
શમાદિષટ્કસંપત્તિર્મુમુક્ષુત્વમિતિ સ્ફુટમ્ ॥ 19॥
બ્રહ્મ સત્યં જગન્મિથ્યેત્યેવંરૂપો વિનિશ્ચયઃ ।
સોઽયં નિત્યાનિત્યવસ્તુવિવેકઃ સમુદાહૃતઃ ॥ 20॥
તદ્વૈરાગ્યં જિહાસા યા દર્શનશ્રવણાદિભિઃ । (પાઠભેદઃ – જુગુપ્સા યા)
દેહાદિબ્રહ્મપર્યંતે હ્યનિત્યે ભોગવસ્તુનિ ॥ 21॥ (પાઠભેદઃ – ભોગ્યવસ્તુનિ)
વિરજ્ય વિષયવ્રાતાદ્દોષદૃષ્ટ્યા મુહુર્મુહુઃ ।
સ્વલક્ષ્યે નિયતાવસ્થા મનસઃ શમ ઉચ્યતે ॥ 22॥
વિષયેભ્યઃ પરાવર્ત્ય સ્થાપનં સ્વસ્વગોલકે ।
ઉભયેષામિંદ્રિયાણાં સ દમઃ પરિકીર્તિતઃ ।
બાહ્યાનાલંબનં વૃત્તેરેષોપરતિરુત્તમા ॥ 23॥
સહનં સર્વદુઃખાનામપ્રતીકારપૂર્વકમ્ ।
ચિંતાવિલાપરહિતં સા તિતિક્ષા નિગદ્યતે ॥ 24॥
શાસ્ત્રસ્ય ગુરુવાક્યસ્ય સત્યબુદ્ધ્યવધારણમ્ । (પાઠભેદઃ – સત્યબુદ્ધ્યાવધારણા)
સા શ્રદ્ધા કથિતા સદ્ભિર્યયા વસ્તૂપલભ્યતે ॥ 25॥
સર્વદા સ્થાપનં બુદ્ધેઃ શુદ્ધે બ્રહ્મણિ સર્વદા । (પાઠભેદઃ – સમ્યગાસ્થાપનં)
તત્સમાધાનમિત્યુક્તં ન તુ ચિત્તસ્ય લાલનમ્ ॥ 26॥
અહંકારાદિદેહાંતાન્ બંધાનજ્ઞાનકલ્પિતાન્ ।
સ્વસ્વરૂપાવબોધેન મોક્તુમિચ્છા મુમુક્ષુતા ॥ 27॥
મંદમધ્યમરૂપાપિ વૈરાગ્યેણ શમાદિના ।
પ્રસાદેન ગુરોઃ સેયં પ્રવૃદ્ધા સૂયતે ફલમ્ ॥ 28॥
વૈરાગ્યં ચ મુમુક્ષુત્વં તીવ્રં યસ્ય તુ વિદ્યતે ।
તસ્મિન્નેવાર્થવંતઃ સ્યુઃ ફલવંતઃ શમાદયઃ ॥ 29॥
એતયોર્મંદતા યત્ર વિરક્તત્વમુમુક્ષયોઃ ।
મરૌ સલિલવત્તત્ર શમાદેર્ભાનમાત્રતા ॥ 30॥
મોક્ષકારણસામગ્ર્યાં ભક્તિરેવ ગરીયસી ।
સ્વસ્વરૂપાનુસંધાનં ભક્તિરિત્યભિધીયતે ॥ 31॥
સ્વાત્મતત્ત્વાનુસંધાનં ભક્તિરિત્યપરે જગુઃ ।
ઉક્તસાધનસંપન્નસ્તત્ત્વજિજ્ઞાસુરાત્મનઃ ।
ઉપસીદેદ્ગુરું પ્રાજ્ઞં યસ્માદ્બંધવિમોક્ષણમ્ ॥ 32॥
શ્રોત્રિયોઽવૃજિનોઽકામહતો યો બ્રહ્મવિત્તમઃ ।
બ્રહ્મણ્યુપરતઃ શાંતો નિરિંધન ઇવાનલઃ ।
અહેતુકદયાસિંધુર્બંધુરાનમતાં સતામ્ ॥ 33॥
તમારાધ્ય ગુરું ભક્ત્યા પ્રહ્વપ્રશ્રયસેવનૈઃ । (પાઠભેદઃ – પ્રહ્વઃ)
પ્રસન્નં તમનુપ્રાપ્ય પૃચ્છેજ્જ્ઞાતવ્યમાત્મનઃ ॥ 34॥
સ્વામિન્નમસ્તે નતલોકબંધો
કારુણ્યસિંધો પતિતં ભવાબ્ધૌ ।
મામુદ્ધરાત્મીયકટાક્ષદૃષ્ટ્યા
ઋજ્વ્યાતિકારુણ્યસુધાભિવૃષ્ટ્યા ॥ 35॥
દુર્વારસંસારદવાગ્નિતપ્તં
દોધૂયમાનં દુરદૃષ્ટવાતૈઃ ।
ભીતં પ્રપન્નં પરિપાહિ મૃત્યોઃ
શરણ્યમન્યદ્યદહં ન જાને ॥ 36॥ (પાઠભેદઃ – અન્યં)
શાંતા મહાંતો નિવસંતિ સંતો
વસંતવલ્લોકહિતં ચરંતઃ ।
તીર્ણાઃ સ્વયં ભીમભવાર્ણવં જના-
નહેતુનાન્યાનપિ તારયંતઃ ॥ 37॥
અયં સ્વભાવઃ સ્વત એવ યત્પર-
શ્રમાપનોદપ્રવણં મહાત્મનામ્ ।
સુધાંશુરેષ સ્વયમર્કકર્કશ-
પ્રભાભિતપ્તામવતિ ક્ષિતિં કિલ ॥ 38॥
બ્રહ્માનંદરસાનુભૂતિકલિતૈઃ પૂતૈઃ સુશીતૈર્યુતૈ- (પાઠભેદઃ – સુશીતૈઃ સિતૈઃ)
ર્યુષ્મદ્વાક્કલશોજ્ઝિતૈઃ શ્રુતિસુખૈર્વાક્યામૃતૈઃ સેચય ।
સંતપ્તં ભવતાપદાવદહનજ્વાલાભિરેનં પ્રભો
ધન્યાસ્તે ભવદીક્ષણક્ષણગતેઃ પાત્રીકૃતાઃ સ્વીકૃતાઃ ॥ 39॥
કથં તરેયં ભવસિંધુમેતં
કા વા ગતિર્મે કતમોઽસ્ત્યુપાયઃ ।
જાને ન કિંચિત્કૃપયાઽવ માં પ્રભો
સંસારદુઃખક્ષતિમાતનુષ્વ ॥ 40॥
તથા વદંતં શરણાગતં સ્વં
સંસારદાવાનલતાપતપ્તમ્ ।
નિરીક્ષ્ય કારુણ્યરસાર્દ્રદૃષ્ટ્યા
દદ્યાદભીતિં સહસા મહાત્મા ॥ 41॥
વિદ્વાન્ સ તસ્મા ઉપસત્તિમીયુષે
મુમુક્ષવે સાધુ યથોક્તકારિણે ।
પ્રશાંતચિત્તાય શમાન્વિતાય
તત્ત્વોપદેશં કૃપયૈવ કુર્યાત્ ॥ 42॥
મા ભૈષ્ટ વિદ્વંસ્તવ નાસ્ત્યપાયઃ
સંસારસિંધોસ્તરણેઽસ્ત્યુપાયઃ ।
યેનૈવ યાતા યતયોઽસ્ય પારં
તમેવ માર્ગં તવ નિર્દિશામિ ॥ 43॥
અસ્ત્યુપાયો મહાન્કશ્ચિત્સંસારભયનાશનઃ ।
તેન તીર્ત્વા ભવાંભોધિં પરમાનંદમાપ્સ્યસિ ॥ 44॥
વેદાંતાર્થવિચારેણ જાયતે જ્ઞાનમુત્તમમ્ ।
તેનાત્યંતિકસંસારદુઃખનાશો ભવત્યનુ ॥ 45॥
શ્રદ્ધાભક્તિધ્યાનયોગાન્મુમુક્ષોઃ
મુક્તેર્હેતૂન્વક્તિ સાક્ષાચ્છ્રુતેર્ગીઃ ।
યો વા એતેષ્વેવ તિષ્ઠત્યમુષ્ય
મોક્ષોઽવિદ્યાકલ્પિતાદ્દેહબંધાત્ ॥ 46॥
અજ્ઞાનયોગાત્પરમાત્મનસ્તવ
હ્યનાત્મબંધસ્તત એવ સંસૃતિઃ ।
તયોર્વિવેકોદિતબોધવહ્નિઃ
અજ્ઞાનકાર્યં પ્રદહેત્સમૂલમ્ ॥ 47॥
શિષ્ય ઉવાચ ।
કૃપયા શ્રૂયતાં સ્વામિન્પ્રશ્નોઽયં ક્રિયતે મયા ।
યદુત્તરમહં શ્રુત્વા કૃતાર્થઃ સ્યાં ભવન્મુખાત્ ॥ 48॥
કો નામ બંધઃ કથમેષ આગતઃ
કથં પ્રતિષ્ઠાસ્ય કથં વિમોક્ષઃ ।
કોઽસાવનાત્મા પરમઃ ક આત્મા
તયોર્વિવેકઃ કથમેતદુચ્યતામ્ ॥ 49॥
શ્રીગુરુવાચ ।
ધન્યોઽસિ કૃતકૃત્યોઽસિ પાવિતં તે કુલં ત્વયા । (પાઠભેદઃ – પાવિતં)
યદવિદ્યાબંધમુક્ત્યા બ્રહ્મીભવિતુમિચ્છસિ ॥ 50॥
ઋણમોચનકર્તારઃ પિતુઃ સંતિ સુતાદયઃ ।
બંધમોચનકર્તા તુ સ્વસ્માદન્યો ન કશ્ચન ॥ 51॥
મસ્તકન્યસ્તભારાદેર્દુઃખમન્યૈર્નિવાર્યતે ।
ક્ષુધાદિકૃતદુઃખં તુ વિના સ્વેન ન કેનચિત્ ॥ 52॥
પથ્યમૌષધસેવા ચ ક્રિયતે યેન રોગિણા ।
આરોગ્યસિદ્ધિર્દૃષ્ટાઽસ્ય નાન્યાનુષ્ઠિતકર્મણા ॥ 53॥
વસ્તુસ્વરૂપં સ્ફુટબોધચક્ષુષા
સ્વેનૈવ વેદ્યં ન તુ પંડિતેન ।
ચંદ્રસ્વરૂપં નિજચક્ષુષૈવ
જ્ઞાતવ્યમન્યૈરવગમ્યતે કિમ્ ॥ 54॥
અવિદ્યાકામકર્માદિપાશબંધં વિમોચિતુમ્ ।
કઃ શક્નુયાદ્વિનાઽઽત્માનં કલ્પકોટિશતૈરપિ ॥ 55॥
ન યોગેન ન સાંખ્યેન કર્મણા નો ન વિદ્યયા ।
બ્રહ્માત્મૈકત્વબોધેન મોક્ષઃ સિધ્યતિ નાન્યથા ॥ 56॥
વીણાયા રૂપસૌંદર્યં તંત્રીવાદનસૌષ્ઠવમ્ ।
પ્રજારંજનમાત્રં તન્ન સામ્રાજ્યાય કલ્પતે ॥ 57॥
વાગ્વૈખરી શબ્દઝરી શાસ્ત્રવ્યાખ્યાનકૌશલમ્ ।
વૈદુષ્યં વિદુષાં તદ્વદ્ભુક્તયે ન તુ મુક્તયે ॥ 58॥
અવિજ્ઞાતે પરે તત્ત્વે શાસ્ત્રાધીતિસ્તુ નિષ્ફલા ।
વિજ્ઞાતેઽપિ પરે તત્ત્વે શાસ્ત્રાધીતિસ્તુ નિષ્ફલા ॥ 59॥
શબ્દજાલં મહારણ્યં ચિત્તભ્રમણકારણમ્ ।
અતઃ પ્રયત્નાજ્જ્ઞાતવ્યં તત્ત્વજ્ઞૈસ્તત્ત્વમાત્મનઃ ॥ 60॥ તત્ત્વજ્ઞાત્તત્ત્વ
અજ્ઞાનસર્પદષ્ટસ્ય બ્રહ્મજ્ઞાનૌષધં વિના ।
કિમુ વેદૈશ્ચ શાસ્ત્રૈશ્ચ કિમુ મંત્રૈઃ કિમૌષધૈઃ ॥ 61॥
ન ગચ્છતિ વિના પાનં વ્યાધિરૌષધશબ્દતઃ ।
વિનાઽપરોક્ષાનુભવં બ્રહ્મશબ્દૈર્ન મુચ્યતે ॥ 62॥
અકૃત્વા દૃશ્યવિલયમજ્ઞાત્વા તત્ત્વમાત્મનઃ ।
બ્રહ્મશબ્દૈઃ કુતો મુક્તિરુક્તિમાત્રફલૈર્નૃણામ્ ॥ 63॥ (પાઠભેદઃ – બાહ્યશબ્દૈઃ)
અકૃત્વા શત્રુસંહારમગત્વાખિલભૂશ્રિયમ્ ।
રાજાહમિતિ શબ્દાન્નો રાજા ભવિતુમર્હતિ ॥ 64॥
આપ્તોક્તિં ખનનં તથોપરિશિલાદ્યુત્કર્ષણં સ્વીકૃતિં (પાઠભેદઃ – પરિશિલાપાકર્ષણં)
નિક્ષેપઃ સમપેક્ષતે ન હિ બહિઃશબ્દૈસ્તુ નિર્ગચ્છતિ ।
તદ્વદ્બ્રહ્મવિદોપદેશમનનધ્યાનાદિભિર્લભ્યતે
માયાકાર્યતિરોહિતં સ્વમમલં તત્ત્વં ન દુર્યુક્તિભિઃ ॥ 65॥
તસ્માત્સર્વપ્રયત્નેન ભવબંધવિમુક્તયે ।
સ્વૈરેવ યત્નઃ કર્તવ્યો રોગાદાવિવ પંડિતૈઃ ॥ 66॥ (પાઠભેદઃ – રોગાદેરિવ)
યસ્ત્વયાદ્ય કૃતઃ પ્રશ્નો વરીયાંછાસ્ત્રવિન્મતઃ । (પાઠભેદઃ – સમ્મતઃ)
સૂત્રપ્રાયો નિગૂઢાર્થો જ્ઞાતવ્યશ્ચ મુમુક્ષુભિઃ ॥ 67॥
શઋણુષ્વાવહિતો વિદ્વન્યન્મયા સમુદીર્યતે ।
તદેતચ્છ્રવણાત્સદ્યો ભવબંધાદ્વિમોક્ષ્યસે ॥ 68॥
મોક્ષસ્ય હેતુઃ પ્રથમો નિગદ્યતે
વૈરાગ્યમત્યંતમનિત્યવસ્તુષુ ।
તતઃ શમશ્ચાપિ દમસ્તિતિક્ષા
ન્યાસઃ પ્રસક્તાખિલકર્મણાં ભૃશમ્ ॥ 69॥
તતઃ શ્રુતિસ્તન્મનનં સતત્ત્વ-
ધ્યાનં ચિરં નિત્યનિરંતરં મુનેઃ ।
તતોઽવિકલ્પં પરમેત્ય વિદ્વાન્
ઇહૈવ નિર્વાણસુખં સમૃચ્છતિ ॥ 70॥
યદ્બોદ્ધવ્યં તવેદાનીમાત્માનાત્મવિવેચનમ્ ।
તદુચ્યતે મયા સમ્યક્ શ્રુત્વાત્મન્યવધારય ॥ 71॥
મજ્જાસ્થિમેદઃપલરક્તચર્મ-
ત્વગાહ્વયૈર્ધાતુભિરેભિરન્વિતમ્ ।
પાદોરુવક્ષોભુજપૃષ્ઠમસ્તકૈઃ
અંગૈરુપાંગૈરુપયુક્તમેતત્ ॥ 72॥
અહમ્મમેતિ પ્રથિતં શરીરં
મોહાસ્પદં સ્થૂલમિતીર્યતે બુધૈઃ ।
નભોનભસ્વદ્દહનાંબુભૂમયઃ
સૂક્ષ્માણિ ભૂતાનિ ભવંતિ તાનિ ॥ 73॥
પરસ્પરાંશૈર્મિલિતાનિ ભૂત્વા
સ્થૂલાનિ ચ સ્થૂલશરીરહેતવઃ ।
માત્રાસ્તદીયા વિષયા ભવંતિ
શબ્દાદયઃ પંચ સુખાય ભોક્તુઃ ॥ 74॥
ય એષુ મૂઢા વિષયેષુ બદ્ધા
રાગોરુપાશેન સુદુર્દમેન ।
આયાંતિ નિર્યાંત્યધ ઊર્ધ્વમુચ્ચૈઃ
સ્વકર્મદૂતેન જવેન નીતાઃ ॥ 75॥
શબ્દાદિભિઃ પંચભિરેવ પંચ
પંચત્વમાપુઃ સ્વગુણેન બદ્ધાઃ ।
કુરંગમાતંગપતંગમીન-
ભૃંગા નરઃ પંચભિરંચિતઃ કિમ્ ॥ 76॥
દોષેણ તીવ્રો વિષયઃ કૃષ્ણસર્પવિષાદપિ ।
વિષં નિહંતિ ભોક્તારં દ્રષ્ટારં ચક્ષુષાપ્યયમ્ ॥ 77॥
વિષયાશામહાપાશાદ્યો વિમુક્તઃ સુદુસ્ત્યજાત્ ।
સ એવ કલ્પતે મુક્ત્યૈ નાન્યઃ ષટ્શાસ્ત્રવેદ્યપિ ॥ 78॥
આપાતવૈરાગ્યવતો મુમુક્ષૂન્
ભવાબ્ધિપારં પ્રતિયાતુમુદ્યતાન્ ।
આશાગ્રહો મજ્જયતેઽંતરાલે
નિગૃહ્ય કંઠે વિનિવર્ત્ય વેગાત્ ॥ 79॥
વિષયાખ્યગ્રહો યેન સુવિરક્ત્યસિના હતઃ ।
સ ગચ્છતિ ભવાંભોધેઃ પારં પ્રત્યૂહવર્જિતઃ ॥ 80॥
વિષમવિષયમાર્ગૈર્ગચ્છતોઽનચ્છબુદ્ધેઃ (પાઠભેદઃ – વિષયમાર્ગે ગચ્છતો)
પ્રતિપદમભિયાતો મૃત્યુરપ્યેષ વિદ્ધિ । (પાઠભેદઃ – પ્રતિપદમભિઘાતો મૃત્યુરપ્યેષ સિદ્ધઃ)
હિતસુજનગુરૂક્ત્યા ગચ્છતઃ સ્વસ્ય યુક્ત્યા
પ્રભવતિ ફલસિદ્ધિઃ સત્યમિત્યેવ વિદ્ધિ ॥ 81॥
મોક્ષસ્ય કાંક્ષા યદિ વૈ તવાસ્તિ
ત્યજાતિદૂરાદ્વિષયાન્વિષં યથા ।
પીયૂષવત્તોષદયાક્ષમાર્જવ-
પ્રશાંતિદાંતીર્ભજ નિત્યમાદરાત્ ॥ 82॥
અનુક્ષણં યત્પરિહૃત્ય કૃત્યં
અનાદ્યવિદ્યાકૃતબંધમોક્ષણમ્ ।
દેહઃ પરાર્થોઽયમમુષ્ય પોષણે
યઃ સજ્જતે સ સ્વમનેન હંતિ ॥ 83॥
શરીરપોષણાર્થી સન્ ય આત્માનં દિદૃક્ષતિ । (પાઠભેદઃ – દિદૃક્ષતે)
ગ્રાહં દારુધિયા ધૃત્વા નદીં તર્તું સ ગચ્છતિ ॥ 84॥ (પાઠભેદઃ – સ ઇચ્છતિ)
મોહ એવ મહામૃત્યુર્મુમુક્ષોર્વપુરાદિષુ ।
મોહો વિનિર્જિતો યેન સ મુક્તિપદમર્હતિ ॥ 85॥
મોહં જહિ મહામૃત્યું દેહદારસુતાદિષુ ।
યં જિત્વા મુનયો યાંતિ તદ્વિષ્ણોઃ પરમં પદમ્ ॥ 86॥
ત્વઙ્માંસરુધિરસ્નાયુમેદોમજ્જાસ્થિસંકુલમ્ ।
પૂર્ણં મૂત્રપુરીષાભ્યાં સ્થૂલં નિંદ્યમિદં વપુઃ ॥ 87॥
પંચીકૃતેભ્યો ભૂતેભ્યઃ સ્થૂલેભ્યઃ પૂર્વકર્મણા ।
સમુત્પન્નમિદં સ્થૂલં ભોગાયતનમાત્મનઃ ।
અવસ્થા જાગરસ્તસ્ય સ્થૂલાર્થાનુભવો યતઃ ॥ 88॥
બાહ્યેંદ્રિયૈઃ સ્થૂલપદાર્થસેવાં
સ્રક્ચંદનસ્ત્ર્યાદિવિચિત્રરૂપામ્ ।
કરોતિ જીવઃ સ્વયમેતદાત્મના
તસ્માત્પ્રશસ્તિર્વપુષોઽસ્ય જાગરે ॥ 89॥
સર્વોઽપિ બાહ્યસંસારઃ પુરુષસ્ય યદાશ્રયઃ ।
વિદ્ધિ દેહમિદં સ્થૂલં ગૃહવદ્ગૃહમેધિનઃ ॥ 90॥
સ્થૂલસ્ય સંભવજરામરણાનિ ધર્માઃ
સ્થૌલ્યાદયો બહુવિધાઃ શિશુતાદ્યવસ્થાઃ ।
વર્ણાશ્રમાદિનિયમા બહુધાઽઽમયાઃ સ્યુઃ
પૂજાવમાનબહુમાનમુખા વિશેષાઃ ॥ 91॥
બુદ્ધીંદ્રિયાણિ શ્રવણં ત્વગક્ષિ
ઘ્રાણં ચ જિહ્વા વિષયાવબોધનાત્ ।
વાક્પાણિપાદા ગુદમપ્યુપસ્થઃ (પાઠભેદઃ – ઉપસ્થં)
કર્મેંદ્રિયાણિ પ્રવણેન કર્મસુ ॥ 92॥ (પાઠભેદઃ – પ્રવણાનિ)
નિગદ્યતેઽંતઃકરણં મનોધીઃ
અહંકૃતિશ્ચિત્તમિતિ સ્વવૃત્તિભિઃ ।
મનસ્તુ સંકલ્પવિકલ્પનાદિભિઃ
બુદ્ધિઃ પદાર્થાધ્યવસાયધર્મતઃ ॥ 93॥
અત્રાભિમાનાદહમિત્યહંકૃતિઃ ।
સ્વાર્થાનુસંધાનગુણેન ચિત્તમ્ ॥ 94॥
પ્રાણાપાનવ્યાનોદાનસમાના ભવત્યસૌ પ્રાણઃ ।
સ્વયમેવ વૃત્તિભેદાદ્વિકૃતિભેદાત્સુવર્ણસલિલાદિવત્ ॥ 95॥ (પાઠભેદઃ – વિકૃતેર્ભેદાત્સુવર્ણસલિલમિવ)
વાગાદિ પંચ શ્રવણાદિ પંચ
પ્રાણાદિ પંચાભ્રમુખાનિ પંચ ।
બુદ્ધ્યાદ્યવિદ્યાપિ ચ કામકર્મણી
પુર્યષ્ટકં સૂક્ષ્મશરીરમાહુઃ ॥ 96॥
ઇદં શરીરં શઋણુ સૂક્ષ્મસંજ્ઞિતં
લિંગં ત્વપંચીકૃતભૂતસંભવમ્ ।
સવાસનં કર્મફલાનુભાવકં
સ્વાજ્ઞાનતોઽનાદિરુપાધિરાત્મનઃ ॥ 97॥
સ્વપ્નો ભવત્યસ્ય વિભક્ત્યવસ્થા
સ્વમાત્રશેષેણ વિભાતિ યત્ર ।
સ્વપ્ને તુ બુદ્ધિઃ સ્વયમેવ જાગ્રત્
કાલીનનાનાવિધવાસનાભિઃ ॥ 98॥
કર્ત્રાદિભાવં પ્રતિપદ્ય રાજતે
યત્ર સ્વયં ભાતિ હ્યયં પરાત્મા । (પાઠભેદઃ – સ્વયંજ્યોતિરયં)
ધીમાત્રકોપાધિરશેષસાક્ષી
ન લિપ્યતે તત્કૃતકર્મલેશૈઃ । કર્મલેપૈઃ
યસ્માદસંગસ્તત એવ કર્મભિઃ
ન લિપ્યતે કિંચિદુપાધિના કૃતૈઃ ॥ 99॥
સર્વવ્યાપૃતિકરણં લિંગમિદં સ્યાચ્ચિદાત્મનઃ પુંસઃ ।
વાસ્યાદિકમિવ તક્ષ્ણસ્તેનૈવાત્મા ભવત્યસંગોઽયમ્ ॥ 100॥
અંધત્વમંદત્વપટુત્વધર્માઃ
સૌગુણ્યવૈગુણ્યવશાદ્ધિ ચક્ષુષઃ ।
બાધિર્યમૂકત્વમુખાસ્તથૈવ
શ્રોત્રાદિધર્મા ન તુ વેત્તુરાત્મનઃ ॥ 101॥
ઉચ્છ્વાસનિઃશ્વાસવિજૃંભણક્ષુ-
ત્પ્રસ્યંદનાદ્યુત્ક્રમણાદિકાઃ ક્રિયાઃ । (પાઠભેદઃ – પ્રસ્પંદનાદ્ય્)
પ્રાણાદિકર્માણિ વદંતિ તજ્ઞાઃ (પાઠભેદઃ – તજ્જ્ઞાઃ)
પ્રાણસ્ય ધર્માવશનાપિપાસે ॥ 102॥
અંતઃકરણમેતેષુ ચક્ષુરાદિષુ વર્ષ્મણિ ।
અહમિત્યભિમાનેન તિષ્ઠત્યાભાસતેજસા ॥ 103॥
અહંકારઃ સ વિજ્ઞેયઃ કર્તા ભોક્તાભિમાન્યયમ્ ।
સત્ત્વાદિગુણયોગેન ચાવસ્થાત્રયમશ્નુતે ॥ 104॥ (પાઠભેદઃ – યોગેનાવસ્થાત્રિતયમ્શ્નુતે)
વિષયાણામાનુકૂલ્યે સુખી દુઃખી વિપર્યયે ।
સુખં દુઃખં ચ તદ્ધર્મઃ સદાનંદસ્ય નાત્મનઃ ॥ 105॥
આત્માર્થત્વેન હિ પ્રેયાન્વિષયો ન સ્વતઃ પ્રિયઃ ।
સ્વત એવ હિ સર્વેષામાત્મા પ્રિયતમો યતઃ ।
તત આત્મા સદાનંદો નાસ્ય દુઃખં કદાચન ॥ 106॥
યત્સુષુપ્તૌ નિર્વિષય આત્માનંદોઽનુભૂયતે ।
શ્રુતિઃ પ્રત્યક્ષમૈતિહ્યમનુમાનં ચ જાગ્રતિ ॥ 107॥
અવ્યક્તનામ્ની પરમેશશક્તિઃ
અનાદ્યવિદ્યા ત્રિગુણાત્મિકા પરા ।
કાર્યાનુમેયા સુધિયૈવ માયા
યયા જગત્સર્વમિદં પ્રસૂયતે ॥ 108॥
સન્નાપ્યસન્નાપ્યુભયાત્મિકા નો
ભિન્નાપ્યભિન્નાપ્યુભયાત્મિકા નો ।
સાંગાપ્યનંગા હ્યુભયાત્મિકા નો (પાઠભેદઃ – અનંગાપ્યુભયાત્મિકા)
મહાદ્ભુતાઽનિર્વચનીયરૂપા ॥ 109॥
શુદ્ધાદ્વયબ્રહ્મવિબોધનાશ્યા
સર્પભ્રમો રજ્જુવિવેકતો યથા ।
રજસ્તમઃસત્ત્વમિતિ પ્રસિદ્ધા
ગુણાસ્તદીયાઃ પ્રથિતૈઃ સ્વકાર્યૈઃ ॥ 110॥
વિક્ષેપશક્તી રજસઃ ક્રિયાત્મિકા
યતઃ પ્રવૃત્તિઃ પ્રસૃતા પુરાણી ।
રાગાદયોઽસ્યાઃ પ્રભવંતિ નિત્યં
દુઃખાદયો યે મનસો વિકારાઃ ॥ 111॥
કામઃ ક્રોધો લોભદંભાદ્યસૂયા (પાઠભેદઃ – લોભદંભાભ્યસૂયા)
અહંકારેર્ષ્યામત્સરાદ્યાસ્તુ ઘોરાઃ ।
ધર્મા એતે રાજસાઃ પુંપ્રવૃત્તિ-
ર્યસ્માદેષા તદ્રજો બંધહેતુઃ ॥ 112॥ (પાઠભેદઃ – યસ્માદેતત્તદ્રજો)
એષાઽઽવૃતિર્નામ તમોગુણસ્ય
શક્તિર્મયા વસ્ત્વવભાસતેઽન્યથા । શક્તિર્યયા
સૈષા નિદાનં પુરુષસ્ય સંસૃતેઃ
વિક્ષેપશક્તેઃ પ્રવણસ્ય હેતુઃ ॥ 113॥ (પાઠભેદઃ – પ્રસરસ્ય)
પ્રજ્ઞાવાનપિ પંડિતોઽપિ ચતુરોઽપ્યત્યંતસૂક્ષ્માત્મદૃગ્- (પાઠભેદઃ – સૂક્ષ્માર્થદૃગ્)
વ્યાલીઢસ્તમસા ન વેત્તિ બહુધા સંબોધિતોઽપિ સ્ફુટમ્ ।
ભ્રાંત્યારોપિતમેવ સાધુ કલયત્યાલંબતે તદ્ગુણાન્
હંતાસૌ પ્રબલા દુરંતતમસઃ શક્તિર્મહત્યાવૃતિઃ ॥ 114॥
અભાવના વા વિપરીતભાવનાઽ- (પાઠભેદઃ – વિપરીતભાવના)
સંભાવના વિપ્રતિપત્તિરસ્યાઃ ।
સંસર્ગયુક્તં ન વિમુંચતિ ધ્રુવં
વિક્ષેપશક્તિઃ ક્ષપયત્યજસ્રમ્ ॥ 115॥
અજ્ઞાનમાલસ્યજડત્વનિદ્રા-
પ્રમાદમૂઢત્વમુખાસ્તમોગુણાઃ ।
એતૈઃ પ્રયુક્તો ન હિ વેત્તિ કિંચિત્
નિદ્રાલુવત્સ્તંભવદેવ તિષ્ઠતિ ॥ 116॥
સત્ત્વં વિશુદ્ધં જલવત્તથાપિ
તાભ્યાં મિલિત્વા સરણાય કલ્પતે ।
યત્રાત્મબિંબઃ પ્રતિબિંબિતઃ સન્
પ્રકાશયત્યર્ક ઇવાખિલં જડમ્ ॥ 117॥
મિશ્રસ્ય સત્ત્વસ્ય ભવંતિ ધર્માઃ
ત્વમાનિતાદ્યા નિયમા યમાદ્યાઃ ।
શ્રદ્ધા ચ ભક્તિશ્ચ મુમુક્ષુતા ચ
દૈવી ચ સંપત્તિરસન્નિવૃત્તિઃ ॥ 118॥
વિશુદ્ધસત્ત્વસ્ય ગુણાઃ પ્રસાદઃ
સ્વાત્માનુભૂતિઃ પરમા પ્રશાંતિઃ ।
તૃપ્તિઃ પ્રહર્ષઃ પરમાત્મનિષ્ઠા
યયા સદાનંદરસં સમૃચ્છતિ ॥ 119॥
અવ્યક્તમેતત્ત્રિગુણૈર્નિરુક્તં
તત્કારણં નામ શરીરમાત્મનઃ ।
સુષુપ્તિરેતસ્ય વિભક્ત્યવસ્થા
પ્રલીનસર્વેંદ્રિયબુદ્ધિવૃત્તિઃ ॥ 120॥
સર્વપ્રકારપ્રમિતિપ્રશાંતિઃ
બીજાત્મનાવસ્થિતિરેવ બુદ્ધેઃ ।
સુષુપ્તિરેતસ્ય કિલ પ્રતીતિઃ (પાઠભેદઃ – સુષુપ્તિરત્રાસ્ય)
કિંચિન્ન વેદ્મીતિ જગત્પ્રસિદ્ધેઃ ॥ 121॥
દેહેંદ્રિયપ્રાણમનોઽહમાદયઃ
સર્વે વિકારા વિષયાઃ સુખાદયઃ ।
વ્યોમાદિભૂતાન્યખિલં ચ વિશ્વં
અવ્યક્તપર્યંતમિદં હ્યનાત્મા ॥ 122॥
માયા માયાકાર્યં સર્વં મહદાદિદેહપર્યંતમ્ ।
અસદિદમનાત્મતત્ત્વં વિદ્ધિ ત્વં મરુમરીચિકાકલ્પમ્ ॥ 123॥
અથ તે સંપ્રવક્ષ્યામિ સ્વરૂપં પરમાત્મનઃ ।
યદ્વિજ્ઞાય નરો બંધાન્મુક્તઃ કૈવલ્યમશ્નુતે ॥ 124॥
અસ્તિ કશ્ચિત્સ્વયં નિત્યમહંપ્રત્યયલંબનઃ ।
અવસ્થાત્રયસાક્ષી સન્પંચકોશવિલક્ષણઃ ॥ 125॥
યો વિજાનાતિ સકલં જાગ્રત્સ્વપ્નસુષુપ્તિષુ ।
બુદ્ધિતદ્વૃત્તિસદ્ભાવમભાવમહમિત્યયમ્ ॥ 126॥
યઃ પશ્યતિ સ્વયં સર્વં યં ન પશ્યતિ કશ્ચન । (પાઠભેદઃ – કિંચન)
યશ્ચેતયતિ બુદ્ધ્યાદિ ન તદ્યં ચેતયત્યયમ્ ॥ 127॥
યેન વિશ્વમિદં વ્યાપ્તં યં ન વ્યાપ્નોતિ કિંચન ।
આભારૂપમિદં સર્વં યં ભાંતમનુભાત્યયમ્ ॥ 128॥
યસ્ય સન્નિધિમાત્રેણ દેહેંદ્રિયમનોધિયઃ ।
વિષયેષુ સ્વકીયેષુ વર્તંતે પ્રેરિતા ઇવ ॥ 129॥
અહંકારાદિદેહાંતા વિષયાશ્ચ સુખાદયઃ ।
વેદ્યંતે ઘટવદ્યેન નિત્યબોધસ્વરૂપિણા ॥ 130॥
એષોઽંતરાત્મા પુરુષઃ પુરાણો
નિરંતરાખંડસુખાનુભૂતિઃ ।
સદૈકરૂપઃ પ્રતિબોધમાત્રો
યેનેષિતા વાગસવશ્ચરંતિ ॥ 131॥
અત્રૈવ સત્ત્વાત્મનિ ધીગુહાયાં
અવ્યાકૃતાકાશ ઉશત્પ્રકાશઃ । (પાઠભેદઃ – ઉરુપ્રકાશઃ)
આકાશ ઉચ્ચૈ રવિવત્પ્રકાશતે
સ્વતેજસા વિશ્વમિદં પ્રકાશયન્ ॥ 132॥
જ્ઞાતા મનોઽહંકૃતિવિક્રિયાણાં
દેહેંદ્રિયપ્રાણકૃતક્રિયાણામ્ ।
અયોઽગ્નિવત્તાનનુવર્તમાનો
ન ચેષ્ટતે નો વિકરોતિ કિંચન ॥ 133॥
ન જાયતે નો મ્રિયતે ન વર્ધતે
ન ક્ષીયતે નો વિકરોતિ નિત્યઃ ।
વિલીયમાનેઽપિ વપુષ્યમુષ્મિ-
ન્ન લીયતે કુંભ ઇવાંબરં સ્વયમ્ ॥ 134॥
પ્રકૃતિવિકૃતિભિન્નઃ શુદ્ધબોધસ્વભાવઃ
સદસદિદમશેષં ભાસયન્નિર્વિશેષઃ ।
વિલસતિ પરમાત્મા જાગ્રદાદિષ્વવસ્થા-
સ્વહમહમિતિ સાક્ષાત્સાક્ષિરૂપેણ બુદ્ધેઃ ॥ 135॥
નિયમિતમનસામું ત્વં સ્વમાત્માનમાત્મ-
ન્યયમહમિતિ સાક્ષાદ્વિદ્ધિ બુદ્ધિપ્રસાદાત્ ।
જનિમરણતરંગાપારસંસારસિંધું
પ્રતર ભવ કૃતાર્થો બ્રહ્મરૂપેણ સંસ્થઃ ॥ 136॥
અત્રાનાત્મન્યહમિતિ મતિર્બંધ એષોઽસ્ય પુંસઃ
પ્રાપ્તોઽજ્ઞાનાજ્જનનમરણક્લેશસંપાતહેતુઃ ।
યેનૈવાયં વપુરિદમસત્સત્યમિત્યાત્મબુદ્ધ્યા
પુષ્યત્યુક્ષત્યવતિ વિષયૈસ્તંતુભિઃ કોશકૃદ્વત્ ॥ 137॥
અતસ્મિંસ્તદ્બુદ્ધિઃ પ્રભવતિ વિમૂઢસ્ય તમસા
વિવેકાભાવાદ્વૈ સ્ફુરતિ ભુજગે રજ્જુધિષણા ।
તતોઽનર્થવ્રાતો નિપતતિ સમાદાતુરધિકઃ
તતો યોઽસદ્ગ્રાહઃ સ હિ ભવતિ બંધઃ શઋણુ સખે ॥ 138॥
અખંડનિત્યાદ્વયબોધશક્ત્યા
સ્ફુરંતમાત્માનમનંતવૈભવમ્ ।
સમાવૃણોત્યાવૃતિશક્તિરેષા
તમોમયી રાહુરિવાર્કબિંબમ્ ॥ 139॥
તિરોભૂતે સ્વાત્મન્યમલતરતેજોવતિ પુમાન્
અનાત્માનં મોહાદહમિતિ શરીરં કલયતિ ।
તતઃ કામક્રોધપ્રભૃતિભિરમું બંધનગુણૈઃ (પાઠભેદઃ – બંધકગુણૈઃ)
પરં વિક્ષેપાખ્યા રજસ ઉરુશક્તિર્વ્યથયતિ ॥ 140॥
મહામોહગ્રાહગ્રસનગલિતાત્માવગમનો
ધિયો નાનાવસ્થાં સ્વયમભિનયંસ્તદ્ગુણતયા । (પાઠભેદઃ – નાનાવસ્થાઃ)
અપારે સંસારે વિષયવિષપૂરે જલનિધૌ
નિમજ્યોન્મજ્યાયં ભ્રમતિ કુમતિઃ કુત્સિતગતિઃ ॥ 141॥
ભાનુપ્રભાસંજનિતાભ્રપંક્તિઃ
ભાનું તિરોધાય વિજૃંભતે યથા ।
આત્મોદિતાહંકૃતિરાત્મતત્ત્વં
તથા તિરોધાય વિજૃંભતે સ્વયમ્ ॥ 142॥
કવલિતદિનનાથે દુર્દિને સાંદ્રમેઘૈઃ
વ્યથયતિ હિમઝંઝાવાયુરુગ્રો યથૈતાન્ ।
અવિરતતમસાઽઽત્મન્યાવૃતે મૂઢબુદ્ધિં
ક્ષપયતિ બહુદુઃખૈસ્તીવ્રવિક્ષેપશક્તિઃ ॥ 143॥
એતાભ્યામેવ શક્તિભ્યાં બંધઃ પુંસઃ સમાગતઃ ।
યાભ્યાં વિમોહિતો દેહં મત્વાઽઽત્માનં ભ્રમત્યયમ્ ॥ 144॥
બીજં સંસૃતિભૂમિજસ્ય તુ તમો દેહાત્મધીરંકુરો
રાગઃ પલ્લવમંબુ કર્મ તુ વપુઃ સ્કંધોઽસવઃ શાખિકાઃ ।
અગ્રાણીંદ્રિયસંહતિશ્ચ વિષયાઃ પુષ્પાણિ દુઃખં ફલં
નાનાકર્મસમુદ્ભવં બહુવિધં ભોક્તાત્ર જીવઃ ખગઃ ॥ 145॥
અજ્ઞાનમૂલોઽયમનાત્મબંધો
નૈસર્ગિકોઽનાદિરનંત ઈરિતઃ ।
જન્માપ્યયવ્યાધિજરાદિદુઃખ-
પ્રવાહપાતં જનયત્યમુષ્ય ॥ 146॥
નાસ્ત્રૈર્ન શસ્ત્રૈરનિલેન વહ્નિના
છેત્તું ન શક્યો ન ચ કર્મકોટિભિઃ ।
વિવેકવિજ્ઞાનમહાસિના વિના
ધાતુઃ પ્રસાદેન શિતેન મંજુના ॥ 147॥
શ્રુતિપ્રમાણૈકમતેઃ સ્વધર્મ
નિષ્ઠા તયૈવાત્મવિશુદ્ધિરસ્ય ।
વિશુદ્ધબુદ્ધેઃ પરમાત્મવેદનં
તેનૈવ સંસારસમૂલનાશઃ ॥ 148॥
કોશૈરન્નમયાદ્યૈઃ પંચભિરાત્મા ન સંવૃતો ભાતિ ।
નિજશક્તિસમુત્પન્નૈઃ શૈવાલપટલૈરિવાંબુ વાપીસ્થમ્ ॥ 149॥
તચ્છૈવાલાપનયે સમ્યક્ સલિલં પ્રતીયતે શુદ્ધમ્ ।
તૃષ્ણાસંતાપહરં સદ્યઃ સૌખ્યપ્રદં પરં પુંસઃ ॥ 150॥
પંચાનામપિ કોશાનામપવાદે વિભાત્યયં શુદ્ધઃ ।
નિત્યાનંદૈકરસઃ પ્રત્યગ્રૂપઃ પરઃ સ્વયંજ્યોતિઃ ॥ 151॥
આત્માનાત્મવિવેકઃ કર્તવ્યો બંધમુક્તયે વિદુષા ।
તેનૈવાનંદી ભવતિ સ્વં વિજ્ઞાય સચ્ચિદાનંદમ્ ॥ 152॥
મુંજાદિષીકામિવ દૃશ્યવર્ગાત્
પ્રત્યંચમાત્માનમસંગમક્રિયમ્ ।
વિવિચ્ય તત્ર પ્રવિલાપ્ય સર્વં
તદાત્મના તિષ્ઠતિ યઃ સ મુક્તઃ ॥ 153॥
દેહોઽયમન્નભવનોઽન્નમયસ્તુ કોશ- (પાઠભેદઃ – કોશો)
શ્ચાન્નેન જીવતિ વિનશ્યતિ તદ્વિહીનઃ । (પાઠભેદઃ – હ્યન્નેન)
ત્વક્ચર્મમાંસરુધિરાસ્થિપુરીષરાશિ-
ર્નાયં સ્વયં ભવિતુમર્હતિ નિત્યશુદ્ધઃ ॥ 154॥
પૂર્વં જનેરધિમૃતેરપિ નાયમસ્તિ (પાઠભેદઃ – જનેરપિમૃતેરથ)
જાતક્ષણઃ ક્ષણગુણોઽનિયતસ્વભાવઃ ।
નૈકો જડશ્ચ ઘટવત્પરિદૃશ્યમાનઃ
સ્વાત્મા કથં ભવતિ ભાવવિકારવેત્તા ॥ 155॥
પાણિપાદાદિમાંદેહો નાત્મા વ્યંગેઽપિ જીવનાત્ ।
તત્તચ્છક્તેરનાશાચ્ચ ન નિયમ્યો નિયામકઃ ॥ 156॥
દેહતદ્ધર્મતત્કર્મતદવસ્થાદિસાક્ષિણઃ ।
સત એવ સ્વતઃસિદ્ધં તદ્વૈલક્ષણ્યમાત્મનઃ ॥ 157॥
શલ્યરાશિર્માંસલિપ્તો મલપૂર્ણોઽતિકશ્મલઃ ।
કથં ભવેદયં વેત્તા સ્વયમેતદ્વિલક્ષણઃ ॥ 158॥
ત્વઙ્માંસમેદોઽસ્થિપુરીષરાશા-
વહમ્મતિં મૂઢજનઃ કરોતિ ।
વિલક્ષણં વેત્તિ વિચારશીલો
નિજસ્વરૂપં પરમાર્થભૂતમ્ ॥ 159॥
દેહોઽહમિત્યેવ જડસ્ય બુદ્ધિઃ
દેહે ચ જીવે વિદુષસ્ત્વહંધીઃ ।
વિવેકવિજ્ઞાનવતો મહાત્મનો
બ્રહ્માહમિત્યેવ મતિઃ સદાત્મનિ ॥ 160॥
અત્રાત્મબુદ્ધિં ત્યજ મૂઢબુદ્ધે
ત્વઙ્માંસમેદોઽસ્થિપુરીષરાશૌ ।
સર્વાત્મનિ બ્રહ્મણિ નિર્વિકલ્પે
કુરુષ્વ શાંતિં પરમાં ભજસ્વ ॥ 161॥
દેહેંદ્રિયાદાવસતિ ભ્રમોદિતાં
વિદ્વાનહંતાં ન જહાતિ યાવત્ ।
તાવન્ન તસ્યાસ્તિ વિમુક્તિવાર્તા-
પ્યસ્ત્વેષ વેદાંતનયાંતદર્શી ॥ 162॥
છાયાશરીરે પ્રતિબિંબગાત્રે
યત્સ્વપ્નદેહે હૃદિ કલ્પિતાંગે ।
યથાત્મબુદ્ધિસ્તવ નાસ્તિ કાચિ-
જ્જીવચ્છરીરે ચ તથૈવ માઽસ્તુ ॥ 163॥
દેહાત્મધીરેવ નૃણામસદ્ધિયાં
જન્માદિદુઃખપ્રભવસ્ય બીજમ્ ।
યતસ્તતસ્ત્વં જહિ તાં પ્રયત્નાત્
ત્યક્તે તુ ચિત્તે ન પુનર્ભવાશા ॥ 164॥
કર્મેંદ્રિયૈઃ પંચભિરંચિતોઽયં
પ્રાણો ભવેત્પ્રાણમયસ્તુ કોશઃ ॥
યેનાત્મવાનન્નમયોઽનુપૂર્ણઃ
પ્રવર્તતેઽસૌ સકલક્રિયાસુ ॥ 165॥
નૈવાત્માપિ પ્રાણમયો વાયુવિકારો (પાઠભેદઃ – નૈવાત્માયં)
ગંતાઽઽગંતા વાયુવદંતર્બહિરેષઃ ।
યસ્માત્કિંચિત્ક્વાપિ ન વેત્તીષ્ટમનિષ્ટં
સ્વં વાન્યં વા કિંચન નિત્યં પરતંત્રઃ ॥ 166॥
જ્ઞાનેંદ્રિયાણિ ચ મનશ્ચ મનોમયઃ સ્યાત્
કોશો મમાહમિતિ વસ્તુવિકલ્પહેતુઃ ।
સંજ્ઞાદિભેદકલનાકલિતો બલીયાં-
સ્તત્પૂર્વકોશમભિપૂર્ય વિજૃંભતે યઃ ॥ 167॥ (પાઠભેદઃ – અનુપૂર્ય)
પંચેંદ્રિયૈઃ પંચભિરેવ હોતૃભિઃ
પ્રચીયમાનો વિષયાજ્યધારયા ।
જાજ્વલ્યમાનો બહુવાસનેંધનૈઃ
મનોમયાગ્નિર્દહતિ પ્રપંચમ્ ॥ 168॥ (પાઠભેદઃ – મનોમયોઽગ્નિર્દહતિ)
ન હ્યસ્ત્યવિદ્યા મનસોઽતિરિક્તા
મનો હ્યવિદ્યા ભવબંધહેતુઃ ।
તસ્મિન્વિનષ્ટે સકલં વિનષ્ટં
વિજૃંભિતેઽસ્મિન્સકલં વિજૃંભતે ॥ 169॥
સ્વપ્નેઽર્થશૂન્યે સૃજતિ સ્વશક્ત્યા
ભોક્ત્રાદિવિશ્વં મન એવ સર્વમ્ ।
તથૈવ જાગ્રત્યપિ નો વિશેષઃ
તત્સર્વમેતન્મનસો વિજૃંભણમ્ ॥ 170॥
સુષુપ્તિકાલે મનસિ પ્રલીને
નૈવાસ્તિ કિંચિત્સકલપ્રસિદ્ધેઃ ।
અતો મનઃકલ્પિત એવ પુંસઃ
સંસાર એતસ્ય ન વસ્તુતોઽસ્તિ ॥ 171॥
વાયુનાઽઽનીયતે મેઘઃ પુનસ્તેનૈવ નીયતે । (પાઠભેદઃ – વાયુના નીયતે મેઘઃ પુનસ્તેનૈવ લીયતે)
મનસા કલ્પ્યતે બંધો મોક્ષસ્તેનૈવ કલ્પ્યતે ॥ 172॥
દેહાદિસર્વવિષયે પરિકલ્પ્ય રાગં
બધ્નાતિ તેન પુરુષં પશુવદ્ગુણેન ।
વૈરસ્યમત્ર વિષવત્ સુવિધાય પશ્ચાદ્
એનં વિમોચયતિ તન્મન એવ બંધાત્ ॥ 173॥
તસ્માન્મનઃ કારણમસ્ય જંતોઃ
બંધસ્ય મોક્ષસ્ય ચ વા વિધાને ।
બંધસ્ય હેતુર્મલિનં રજોગુણૈઃ
મોક્ષસ્ય શુદ્ધં વિરજસ્તમસ્કમ્ ॥ 174॥
વિવેકવૈરાગ્યગુણાતિરેકા-
ચ્છુદ્ધત્વમાસાદ્ય મનો વિમુક્ત્યૈ ।
ભવત્યતો બુદ્ધિમતો મુમુક્ષો-
સ્તાભ્યાં દૃઢાભ્યાં ભવિતવ્યમગ્રે ॥ 175॥
મનો નામ મહાવ્યાઘ્રો વિષયારણ્યભૂમિષુ ।
ચરત્યત્ર ન ગચ્છંતુ સાધવો યે મુમુક્ષવઃ ॥ 176॥
મનઃ પ્રસૂતે વિષયાનશેષાન્
સ્થૂલાત્મના સૂક્ષ્મતયા ચ ભોક્તુઃ ।
શરીરવર્ણાશ્રમજાતિભેદાન્
ગુણક્રિયાહેતુફલાનિ નિત્યમ્ ॥ 177॥
અસંગચિદ્રૂપમમું વિમોહ્ય
દેહેંદ્રિયપ્રાણગુણૈર્નિબદ્ધ્ય ।
અહમ્મમેતિ ભ્રમયત્યજસ્રં
મનઃ સ્વકૃત્યેષુ ફલોપભુક્તિષુ ॥ 178॥
અધ્યાસદોષાત્પુરુષસ્ય સંસૃતિઃ (પાઠભેદઃ – અધ્યાસયોગાત્)
અધ્યાસબંધસ્ત્વમુનૈવ કલ્પિતઃ ।
રજસ્તમોદોષવતોઽવિવેકિનો
જન્માદિદુઃખસ્ય નિદાનમેતત્ ॥ 179॥
અતઃ પ્રાહુર્મનોઽવિદ્યાં પંડિતાસ્તત્ત્વદર્શિનઃ ।
યેનૈવ ભ્રામ્યતે વિશ્વં વાયુનેવાભ્રમંડલમ્ ॥ 180॥
તન્મનઃશોધનં કાર્યં પ્રયત્નેન મુમુક્ષુણા ।
વિશુદ્ધે સતિ ચૈતસ્મિન્મુક્તિઃ કરફલાયતે ॥ 181॥
મોક્ષૈકસક્ત્યા વિષયેષુ રાગં
નિર્મૂલ્ય સન્ન્યસ્ય ચ સર્વકર્મ ।
સચ્છ્રદ્ધયા યઃ શ્રવણાદિનિષ્ઠો
રજઃસ્વભાવં સ ધુનોતિ બુદ્ધેઃ ॥ 182॥
મનોમયો નાપિ ભવેત્પરાત્મા
હ્યાદ્યંતવત્ત્વાત્પરિણામિભાવાત્ ।
દુઃખાત્મકત્વાદ્વિષયત્વહેતોઃ
દ્રષ્ટા હિ દૃશ્યાત્મતયા ન દૃષ્ટઃ ॥ 183॥
બુદ્ધિર્બુદ્ધીંદ્રિયૈઃ સાર્ધં સવૃત્તિઃ કર્તૃલક્ષણઃ ।
વિજ્ઞાનમયકોશઃ સ્યાત્પુંસઃ સંસારકારણમ્ ॥ 184॥
અનુવ્રજચ્ચિત્પ્રતિબિંબશક્તિઃ
વિજ્ઞાનસંજ્ઞઃ પ્રકૃતેર્વિકારઃ ।
જ્ઞાનક્રિયાવાનહમિત્યજસ્રં
દેહેંદ્રિયાદિષ્વભિમન્યતે ભૃશમ્ ॥ 185॥
અનાદિકાલોઽયમહંસ્વભાવો
જીવઃ સમસ્તવ્યવહારવોઢા ।
કરોતિ કર્માણ્યપિ પૂર્વવાસનઃ (પાઠભેદઃ – કર્માણ્યનુ)
પુણ્યાન્યપુણ્યાનિ ચ તત્ફલાનિ ॥ 186॥
ભુંક્તે વિચિત્રાસ્વપિ યોનિષુ વ્રજ-
ન્નાયાતિ નિર્યાત્યધ ઊર્ધ્વમેષઃ ।
અસ્યૈવ વિજ્ઞાનમયસ્ય જાગ્રત્-
સ્વપ્નાદ્યવસ્થાઃ સુખદુઃખભોગઃ ॥ 187॥
દેહાદિનિષ્ઠાશ્રમધર્મકર્મ-
ગુણાભિમાનઃ સતતં મમેતિ ।
વિજ્ઞાનકોશોઽયમતિપ્રકાશઃ
પ્રકૃષ્ટસાન્નિધ્યવશાત્પરાત્મનઃ ।
અતો ભવત્યેષ ઉપાધિરસ્ય
યદાત્મધીઃ સંસરતિ ભ્રમેણ ॥ 188॥
યોઽયં વિજ્ઞાનમયઃ પ્રાણેષુ હૃદિ સ્ફુરત્યયં જ્યોતિઃ । (પાઠભેદઃ – સ્ફુરત્સ્વયંજ્યોતિઃ)
કૂટસ્થઃ સન્નાત્મા કર્તા ભોક્તા ભવત્યુપાધિસ્થઃ ॥ 189॥
સ્વયં પરિચ્છેદમુપેત્ય બુદ્ધેઃ
તાદાત્મ્યદોષેણ પરં મૃષાત્મનઃ ।
સર્વાત્મકઃ સન્નપિ વીક્ષતે સ્વયં
સ્વતઃ પૃથક્ત્વેન મૃદો ઘટાનિવ ॥ 190॥
ઉપાધિસંબંધવશાત્પરાત્મા
હ્યુપાધિધર્માનનુભાતિ તદ્ગુણઃ । (પાઠભેદઃ – ઽપ્યુપાધિ)
અયોવિકારાનવિકારિવહ્નિવત્
સદૈકરૂપોઽપિ પરઃ સ્વભાવાત્ ॥ 191॥
શિષ્ય ઉવાચ ।
ભ્રમેણાપ્યન્યથા વાઽસ્તુ જીવભાવઃ પરાત્મનઃ ।
તદુપાધેરનાદિત્વાન્નાનાદેર્નાશ ઇષ્યતે ॥ 192॥
અતોઽસ્ય જીવભાવોઽપિ નિત્યા ભવતિ સંસૃતિઃ ।
ન નિવર્તેત તન્મોક્ષઃ કથં મે શ્રીગુરો વદ ॥ 193॥
શ્રીગુરુરુવાચ ।
સમ્યક્પૃષ્ટં ત્વયા વિદ્વન્સાવધાનેન તચ્છૃણુ ।
પ્રામાણિકી ન ભવતિ ભ્રાંત્યા મોહિતકલ્પના ॥ 194॥
ભ્રાંતિં વિના ત્વસંગસ્ય નિષ્ક્રિયસ્ય નિરાકૃતેઃ ।
ન ઘટેતાર્થસંબંધો નભસો નીલતાદિવત્ ॥ 195॥
સ્વસ્ય દ્રષ્ટુર્નિર્ગુણસ્યાક્રિયસ્ય
પ્રત્યગ્બોધાનંદરૂપસ્ય બુદ્ધેઃ ।
ભ્રાંત્યા પ્રાપ્તો જીવભાવો ન સત્યો
મોહાપાયે નાસ્ત્યવસ્તુસ્વભાવાત્ ॥ 196॥
યાવદ્ભ્રાંતિસ્તાવદેવાસ્ય સત્તા
મિથ્યાજ્ઞાનોજ્જૃંભિતસ્ય પ્રમાદાત્ ।
રજ્જ્વાં સર્પો ભ્રાંતિકાલીન એવ
ભ્રાંતેર્નાશે નૈવ સર્પોઽપિ તદ્વત્ ॥ 197॥ (પાઠભેદઃ – સર્પોઽસ્તિ)
અનાદિત્વમવિદ્યાયાઃ કાર્યસ્યાપિ તથેષ્યતે ।
ઉત્પન્નાયાં તુ વિદ્યાયામાવિદ્યકમનાદ્યપિ ॥ 198॥
પ્રબોધે સ્વપ્નવત્સર્વં સહમૂલં વિનશ્યતિ ।
અનાદ્યપીદં નો નિત્યં પ્રાગભાવ ઇવ સ્ફુટમ્ ॥ 199॥
અનાદેરપિ વિધ્વંસઃ પ્રાગભાવસ્ય વીક્ષિતઃ ।
યદ્બુદ્ધ્યુપાધિસંબંધાત્પરિકલ્પિતમાત્મનિ ॥ 200॥
જીવત્વં ન તતોઽન્યસ્તુ સ્વરૂપેણ વિલક્ષણઃ । (પાઠભેદઃ – તતોઽન્યત્તુ)
સંબંધસ્ત્વાત્મનો બુદ્ધ્યા મિથ્યાજ્ઞાનપુરઃસરઃ ॥ 201॥ (પાઠભેદઃ – સંબંધઃ સ્વાત્મનો)
વિનિવૃત્તિર્ભવેત્તસ્ય સમ્યગ્જ્ઞાનેન નાન્યથા ।
બ્રહ્માત્મૈકત્વવિજ્ઞાનં સમ્યગ્જ્ઞાનં શ્રુતેર્મતમ્ ॥ 202॥
તદાત્માનાત્મનોઃ સમ્યગ્વિવેકેનૈવ સિધ્યતિ ।
તતો વિવેકઃ કર્તવ્યઃ પ્રત્યગાત્મસદાત્મનોઃ ॥ 203॥ (પાઠભેદઃ – પ્રત્યગાત્માસદાત્મનોઃ)
જલં પંકવદત્યંતં પંકાપાયે જલં સ્ફુટમ્ । (પાઠભેદઃ – પંકવદસ્પષ્ટં)
યથા ભાતિ તથાત્માપિ દોષાભાવે સ્ફુટપ્રભઃ ॥ 204॥
અસન્નિવૃત્તૌ તુ સદાત્મના સ્ફુટં
પ્રતીતિરેતસ્ય ભવેત્પ્રતીચઃ ।
તતો નિરાસઃ કરણીય એવ
સદાત્મનઃ સાધ્વહમાદિવસ્તુનઃ ॥ 205॥ (પાઠભેદઃ – અસદાત્મનઃ)
અતો નાયં પરાત્મા સ્યાદ્વિજ્ઞાનમયશબ્દભાક્ ।
વિકારિત્વાજ્જડત્વાચ્ચ પરિચ્છિન્નત્વહેતુતઃ ।
દૃશ્યત્વાદ્વ્યભિચારિત્વાન્નાનિત્યો નિત્ય ઇષ્યતે ॥ 206॥
આનંદપ્રતિબિંબચુંબિતતનુર્વૃત્તિસ્તમોજૃંભિતા
સ્યાદાનંદમયઃ પ્રિયાદિગુણકઃ સ્વેષ્ટાર્થલાભોદયઃ ।
પુણ્યસ્યાનુભવે વિભાતિ કૃતિનામાનંદરૂપઃ સ્વયં
સર્વો નંદતિ યત્ર સાધુ તનુભૃન્માત્રઃ પ્રયત્નં વિના ॥ 207॥ (પાઠભેદઃ – ભૂત્વા નંદતિ)
આનંદમયકોશસ્ય સુષુપ્તૌ સ્ફૂર્તિરુત્કટા ।
સ્વપ્નજાગરયોરીષદિષ્ટસંદર્શનાદિના ॥ 208॥
નૈવાયમાનંદમયઃ પરાત્મા
સોપાધિકત્વાત્પ્રકૃતેર્વિકારાત્ ।
કાર્યત્વહેતોઃ સુકૃતક્રિયાયા
વિકારસંઘાતસમાહિતત્વાત્ ॥ 209॥
પંચાનામપિ કોશાનાં નિષેધે યુક્તિતઃ શ્રુતેઃ । (પાઠભેદઃ – યુક્તિતઃ કૃતે)
તન્નિષેધાવધિ સાક્ષી બોધરૂપોઽવશિષ્યતે ॥ 210॥ (પાઠભેદઃ – તન્નિષેધાવધિઃ)
યોઽયમાત્મા સ્વયંજ્યોતિઃ પંચકોશવિલક્ષણઃ ।
અવસ્થાત્રયસાક્ષી સન્નિર્વિકારો નિરંજનઃ ।
સદાનંદઃ સ વિજ્ઞેયઃ સ્વાત્મત્વેન વિપશ્ચિતા ॥ 211॥
શિષ્ય ઉવાચ ।
મિથ્યાત્વેન નિષિદ્ધેષુ કોશેષ્વેતેષુ પંચસુ ।
સર્વાભાવં વિના કિંચિન્ન પશ્યામ્યત્ર હે ગુરો ।
વિજ્ઞેયં કિમુ વસ્ત્વસ્તિ સ્વાત્મનાઽઽત્મવિપશ્ચિતા ॥ 212॥ (પાઠભેદઃ – સ્વાત્મનાત્ર વિપશ્ચિતા)
શ્રીગુરુરુવાચ ।
સત્યમુક્તં ત્વયા વિદ્વન્નિપુણોઽસિ વિચારણે ।
અહમાદિવિકારાસ્તે તદભાવોઽયમપ્યનુ ॥ 213॥ (પાઠભેદઃ – ઽયમપ્યથ)
સર્વે યેનાનુભૂયંતે યઃ સ્વયં નાનુભૂયતે ।
તમાત્માનં વેદિતારં વિદ્ધિ બુદ્ધ્યા સુસૂક્ષ્મયા ॥ 214॥
તત્સાક્ષિકં ભવેત્તત્તદ્યદ્યદ્યેનાનુભૂયતે ।
કસ્યાપ્યનનુભૂતાર્થે સાક્ષિત્વં નોપયુજ્યતે ॥ 215॥ (પાઠભેદઃ – નોપપદ્યતે)
અસૌ સ્વસાક્ષિકો ભાવો યતઃ સ્વેનાનુભૂયતે ।
અતઃ પરં સ્વયં સાક્ષાત્પ્રત્યગાત્મા ન ચેતરઃ ॥ 216॥
જાગ્રત્સ્વપ્નસુષુપ્તિષુ સ્ફુટતરં યોઽસૌ સમુજ્જૃંભતે
પ્રત્યગ્રૂપતયા સદાહમહમિત્યંતઃ સ્ફુરન્નૈકધા । (પાઠભેદઃ – સ્ફુરન્નેકધા)
નાનાકારવિકારભાગિન ઇમાન્ પશ્યન્નહંધીમુખાન્ (પાઠભેદઃ – ભાજિન)
નિત્યાનંદચિદાત્મના સ્ફુરતિ તં વિદ્ધિ સ્વમેતં હૃદિ ॥ 217॥
ઘટોદકે બિંબિતમર્કબિંબ-
માલોક્ય મૂઢો રવિમેવ મન્યતે ।
તથા ચિદાભાસમુપાધિસંસ્થં
ભ્રાંત્યાહમિત્યેવ જડોઽભિમન્યતે ॥ 218॥
ઘટં જલં તદ્ગતમર્કબિંબં
વિહાય સર્વં વિનિરીક્ષ્યતેઽર્કઃ । (પાઠભેદઃ – દિવિ વીક્ષ્યતેઽર્કઃ)
તટસ્થ એતત્ત્રિતયાવભાસકઃ (પાઠભેદઃ – તટસ્થિતઃ તત્ત્રિ)
સ્વયંપ્રકાશો વિદુષા યથા તથા ॥ 219॥
દેહં ધિયં ચિત્પ્રતિબિંબમેવં (પાઠભેદઃ – ચિત્પ્રતિબિંબમેતં)
વિસૃજ્ય બુદ્ધૌ નિહિતં ગુહાયામ્ ।
દ્રષ્ટારમાત્માનમખંડબોધં
સર્વપ્રકાશં સદસદ્વિલક્ષણમ્ ॥ 220॥
નિત્યં વિભું સર્વગતં સુસૂક્ષ્મં
અંતર્બહિઃશૂન્યમનન્યમાત્મનઃ ।
વિજ્ઞાય સમ્યઙ્નિજરૂપમેતત્
પુમાન્ વિપાપ્મા વિરજો વિમૃત્યુઃ ॥ 221॥
વિશોક આનંદઘનો વિપશ્ચિત્
સ્વયં કુતશ્ચિન્ન બિભેતિ કશ્ચિત્ ।
નાન્યોઽસ્તિ પંથા ભવબંધમુક્તેઃ
વિના સ્વતત્ત્વાવગમં મુમુક્ષોઃ ॥ 222॥
બ્રહ્માભિન્નત્વવિજ્ઞાનં ભવમોક્ષસ્ય કારણમ્ ।
યેનાદ્વિતીયમાનંદં બ્રહ્મ સંપદ્યતે બુધૈઃ ॥ 223॥ (પાઠભેદઃ – સંપદ્યતે બુધઃ)
બ્રહ્મભૂતસ્તુ સંસૃત્યૈ વિદ્વાન્નાવર્તતે પુનઃ ।
વિજ્ઞાતવ્યમતઃ સમ્યગ્બ્રહ્માભિન્નત્વમાત્મનઃ ॥ 224॥
સત્યં જ્ઞાનમનંતં બ્રહ્મ વિશુદ્ધં પરં સ્વતઃસિદ્ધમ્ ।
નિત્યાનંદૈકરસં પ્રત્યગભિન્નં નિરંતરં જયતિ ॥ 225॥
સદિદં પરમાદ્વૈતં સ્વસ્માદન્યસ્ય વસ્તુનોઽભાવાત્ ।
ન હ્યન્યદસ્તિ કિંચિત્ સમ્યક્ પરમાર્થતત્ત્વબોધદશાયામ્ ॥ 226॥ (પાઠભેદઃ – પરતત્ત્વબોધસુદશાયામ્)
યદિદં સકલં વિશ્વં નાનારૂપં પ્રતીતમજ્ઞાનાત્ ।
તત્સર્વં બ્રહ્મૈવ પ્રત્યસ્તાશેષભાવનાદોષમ્ ॥ 227॥
મૃત્કાર્યભૂતોઽપિ મૃદો ન ભિન્નઃ
કુંભોઽસ્તિ સર્વત્ર તુ મૃત્સ્વરૂપાત્ ।
ન કુંભરૂપં પૃથગસ્તિ કુંભઃ
કુતો મૃષા કલ્પિતનામમાત્રઃ ॥ 228॥
કેનાપિ મૃદ્ભિન્નતયા સ્વરૂપં
ઘટસ્ય સંદર્શયિતું ન શક્યતે ।
અતો ઘટઃ કલ્પિત એવ મોહા-
ન્મૃદેવ સત્યં પરમાર્થભૂતમ્ ॥ 229॥
સદ્બ્રહ્મકાર્યં સકલં સદેવં (પાઠભેદઃ – સદૈવ)
તન્માત્રમેતન્ન તતોઽન્યદસ્તિ । (પાઠભેદઃ – સન્માત્રમેતન્ન)
અસ્તીતિ યો વક્તિ ન તસ્ય મોહો
વિનિર્ગતો નિદ્રિતવત્પ્રજલ્પઃ ॥ 230॥
બ્રહ્મૈવેદં વિશ્વમિત્યેવ વાણી
શ્રૌતી બ્રૂતેઽથર્વનિષ્ઠા વરિષ્ઠા ।
તસ્માદેતદ્બ્રહ્મમાત્રં હિ વિશ્વં
નાધિષ્ઠાનાદ્ભિન્નતાઽઽરોપિતસ્ય ॥ 231॥
સત્યં યદિ સ્યાજ્જગદેતદાત્મનોઽ
નંતત્ત્વહાનિર્નિગમાપ્રમાણતા ।
અસત્યવાદિત્વમપીશિતુઃ સ્યા-
ન્નૈતત્ત્રયં સાધુ હિતં મહાત્મનામ્ ॥ 232॥
ઈશ્વરો વસ્તુતત્ત્વજ્ઞો ન ચાહં તેષ્વવસ્થિતઃ ।
ન ચ મત્સ્થાનિ ભૂતાનીત્યેવમેવ વ્યચીક્લૃપત્ ॥ 233॥ (પાઠભેદઃ – વ્યચીકથત્)
યદિ સત્યં ભવેદ્વિશ્વં સુષુપ્તાવુપલભ્યતામ્ ।
યન્નોપલભ્યતે કિંચિદતોઽસત્સ્વપ્નવન્મૃષા ॥ 234॥
અતઃ પૃથઙ્નાસ્તિ જગત્પરાત્મનઃ
પૃથક્પ્રતીતિસ્તુ મૃષા ગુણાદિવત્ । ગુણાહિવત્
આરોપિતસ્યાસ્તિ કિમર્થવત્તાઽ-
ધિષ્ઠાનમાભાતિ તથા ભ્રમેણ ॥ 235॥
ભ્રાંતસ્ય યદ્યદ્ભ્રમતઃ પ્રતીતં
બ્રહ્મૈવ તત્તદ્રજતં હિ શુક્તિઃ ।
ઇદંતયા બ્રહ્મ સદૈવ રૂપ્યતે (પાઠભેદઃ – સદેવ)
ત્વારોપિતં બ્રહ્મણિ નામમાત્રમ્ ॥ 236॥
અતઃ પરં બ્રહ્મ સદદ્વિતીયં
વિશુદ્ધવિજ્ઞાનઘનં નિરંજનમ્ ।
પ્રશાંતમાદ્યંતવિહીનમક્રિયં
નિરંતરાનંદરસસ્વરૂપમ્ ॥ 237॥
નિરસ્તમાયાકૃતસર્વભેદં
નિત્યં સુખં નિષ્કલમપ્રમેયમ્ । (પાઠભેદઃ – નિત્યં ધ્રુવં)
અરૂપમવ્યક્તમનાખ્યમવ્યયં
જ્યોતિઃ સ્વયં કિંચિદિદં ચકાસ્તિ ॥ 238॥
જ્ઞાતૃજ્ઞેયજ્ઞાનશૂન્યમનંતં નિર્વિકલ્પકમ્ ।
કેવલાખંડચિન્માત્રં પરં તત્ત્વં વિદુર્બુધાઃ ॥ 239॥
અહેયમનુપાદેયં મનોવાચામગોચરમ્ ।
અપ્રમેયમનાદ્યંતં બ્રહ્મ પૂર્ણમહં મહઃ ॥ 240॥ (પાઠભેદઃ – પૂર્ણં મહન્મહઃ)
તત્ત્વંપદાભ્યામભિધીયમાનયોઃ
બ્રહ્માત્મનોઃ શોધિતયોર્યદીત્થમ્ । (પાઠભેદઃ – શોધિતયોર્યદિત્થમ્)
શ્રુત્યા તયોસ્તત્ત્વમસીતિ સમ્યગ્
એકત્વમેવ પ્રતિપાદ્યતે મુહુઃ ॥ 241-
એક્યં તયોર્લક્ષિતયોર્ન વાચ્યયોઃ
નિગદ્યતેઽન્યોન્યવિરુદ્ધધર્મિણોઃ ।
ખદ્યોતભાન્વોરિવ રાજભૃત્યયોઃ
કૂપાંબુરાશ્યોઃ પરમાણુમેર્વોઃ ॥ 242॥
તયોર્વિરોધોઽયમુપાધિકલ્પિતો
ન વાસ્તવઃ કશ્ચિદુપાધિરેષઃ ।
ઈશસ્ય માયા મહદાદિકારણં
જીવસ્ય કાર્યં શઋણુ પંચકોશમ્ ॥ 243॥ (પાઠભેદઃ – પંચકોશાઃ)
એતાવુપાધી પરજીવયોસ્તયોઃ
સમ્યઙ્નિરાસે ન પરો ન જીવઃ ।
રાજ્યં નરેંદ્રસ્ય ભટસ્ય ખેટક્-
સ્તયોરપોહે ન ભટો ન રાજા ॥ 244॥
અથાત આદેશ ઇતિ શ્રુતિઃ સ્વયં
નિષેધતિ બ્રહ્મણિ કલ્પિતં દ્વયમ્ ।
શ્રુતિપ્રમાણાનુગૃહીતબોધા- (પાઠભેદઃ – પ્રમાણાનુગૃહીતયુક્ત્યા)
ત્તયોર્નિરાસઃ કરણીય એવ ॥ 245॥
નેદં નેદં કલ્પિતત્વાન્ન સત્યં
રજ્જુદૃષ્ટવ્યાલવત્સ્વપ્નવચ્ચ । (પાઠભેદઃ – રજ્જૌ)
ઇત્થં દૃશ્યં સાધુયુક્ત્યા વ્યપોહ્ય
જ્ઞેયઃ પશ્ચાદેકભાવસ્તયોર્યઃ ॥ 246॥
તતસ્તુ તૌ લક્ષણયા સુલક્ષ્યૌ
તયોરખંડૈકરસત્વસિદ્ધયે ।
નાલં જહત્યા ન તથાઽજહત્યા
કિંતૂભયાર્થાત્મિકયૈવ ભાવ્યમ્ ॥ 247॥ (પાઠભેદઃ – ભયાર્થૈકતયૈવ)
સ દેવદત્તોઽયમિતીહ ચૈકતા
વિરુદ્ધધર્માંશમપાસ્ય કથ્યતે ।
યથા તથા તત્ત્વમસીતિવાક્યે
વિરુદ્ધધર્માનુભયત્ર હિત્વા ॥ 248॥
સંલક્ષ્ય ચિન્માત્રતયા સદાત્મનોઃ
અખંડભાવઃ પરિચીયતે બુધૈઃ ।
એવં મહાવાક્યશતેન કથ્યતે
બ્રહ્માત્મનોરૈક્યમખંડભાવઃ ॥ 249॥
અસ્થૂલમિત્યેતદસન્નિરસ્ય
સિદ્ધં સ્વતો વ્યોમવદપ્રતર્ક્યમ્ ।
અતો મૃષામાત્રમિદં પ્રતીતં
જહીહિ યત્સ્વાત્મતયા ગૃહીતમ્ ।
બ્રહ્માહમિત્યેવ વિશુદ્ધબુદ્ધ્યા
વિદ્ધિ સ્વમાત્માનમખંડબોધમ્ ॥ 250॥
મૃત્કાર્યં સકલં ઘટાદિ સતતં મૃન્માત્રમેવાહિતં (પાઠભેદઃ – મૃન્માત્રમેવાભિતઃ)
તદ્વત્સજ્જનિતં સદાત્મકમિદં સન્માત્રમેવાખિલમ્ ।
યસ્માન્નાસ્તિ સતઃ પરં કિમપિ તત્સત્યં સ આત્મા સ્વયં
તસ્માત્તત્ત્વમસિ પ્રશાંતમમલં બ્રહ્માદ્વયં યત્પરમ્ ॥ 251॥
નિદ્રાકલ્પિતદેશકાલવિષયજ્ઞાત્રાદિ સર્વં યથા
મિથ્યા તદ્વદિહાપિ જાગ્રતિ જગત્સ્વાજ્ઞાનકાર્યત્વતઃ ।
યસ્માદેવમિદં શરીરકરણપ્રાણાહમાદ્યપ્યસત્
તસ્માત્તત્ત્વમસિ પ્રશાંતમમલં બ્રહ્માદ્વયં યત્પરમ્ ॥ 252॥
યત્ર ભ્રાંત્યા કલ્પિતં તદ્વિવેકે (પાઠભેદઃ – યદ્વિવેકે)
તત્તન્માત્રં નૈવ તસ્માદ્વિભિન્નમ્ ।
સ્વપ્ને નષ્ટં સ્વપ્નવિશ્વં વિચિત્રં
સ્વસ્માદ્ભિન્નં કિન્નુ દૃષ્ટં પ્રબોધે ॥ 253॥
જાતિનીતિકુલગોત્રદૂરગં
નામરૂપગુણદોષવર્જિતમ્ ।
દેશકાલવિષયાતિવર્તિ યદ્
બ્રહ્મ તત્ત્વમસિ ભાવયાત્મનિ ॥ 254॥
યત્પરં સકલવાગગોચરં
ગોચરં વિમલબોધચક્ષુષઃ ।
શુદ્ધચિદ્ઘનમનાદિ વસ્તુ યદ્
બ્રહ્મ તત્ત્વમસિ ભાવયાત્મનિ ॥ 255॥
ષડ્ભિરૂર્મિભિરયોગિ યોગિહૃદ્-
ભાવિતં ન કરણૈર્વિભાવિતમ્ ।
બુદ્ધ્યવેદ્યમનવદ્યમસ્તિ યદ્ (પાઠભેદઃ – ભૂતિ યદ્)
બ્રહ્મ તત્ત્વમસિ ભાવયાત્મનિ ॥ 256॥
ભ્રાંતિકલ્પિતજગત્કલાશ્રયં
સ્વાશ્રયં ચ સદસદ્વિલક્ષણમ્ ।
નિષ્કલં નિરુપમાનવદ્ધિ યદ્ (પાઠભેદઃ – નિરુપમાનમૃદ્ધિમત્)
બ્રહ્મ તત્ત્વમસિ ભાવયાત્મનિ ॥ 257॥
જન્મવૃદ્ધિપરિણત્યપક્ષય-
વ્યાધિનાશનવિહીનમવ્યયમ્ ।
વિશ્વસૃષ્ટ્યવવિઘાતકારણં (પાઠભેદઃ – વનઘાતકારણં)
બ્રહ્મ તત્ત્વમસિ ભાવયાત્મનિ ॥ 258॥
અસ્તભેદમનપાસ્તલક્ષણં
નિસ્તરંગજલરાશિનિશ્ચલમ્ ।
નિત્યમુક્તમવિભક્તમૂર્તિ યદ્
બ્રહ્મ તત્ત્વમસિ ભાવયાત્મનિ ॥ 259॥
એકમેવ સદનેકકારણં
કારણાંતરનિરાસ્યકારણમ્ । (પાઠભેદઃ – સકારણમ્)
કાર્યકારણવિલક્ષણં સ્વયં
બ્રહ્મ તત્ત્વમસિ ભાવયાત્મનિ ॥ 260॥
નિર્વિકલ્પકમનલ્પમક્ષરં
યત્ક્ષરાક્ષરવિલક્ષણં પરમ્ ।
નિત્યમવ્યયસુખં નિરંજનં
બ્રહ્મ તત્ત્વમસિ ભાવયાત્મનિ ॥ 261॥
યદ્વિભાતિ સદનેકધા ભ્રમા-
ન્નામરૂપગુણવિક્રિયાત્મના ।
હેમવત્સ્વયમવિક્રિયં સદા
બ્રહ્મ તત્ત્વમસિ ભાવયાત્મનિ ॥ 262॥
યચ્ચકાસ્ત્યનપરં પરાત્પરં
પ્રત્યગેકરસમાત્મલક્ષણમ્ ।
સત્યચિત્સુખમનંતમવ્યયં
બ્રહ્મ તત્ત્વમસિ ભાવયાત્મનિ ॥ 263॥
ઉક્તમર્થમિમમાત્મનિ સ્વયં
ભાવયેત્પ્રથિતયુક્તિભિર્ધિયા । (પાઠભેદઃ – ભાવય પ્રથિત)
સંશયાદિરહિતં કરાંબુવત્
તેન તત્ત્વનિગમો ભવિષ્યતિ ॥ 264॥
સંબોધમાત્રં પરિશુદ્ધતત્ત્વં (પાઠભેદઃ – સ્વં બોધમાત્રં)
વિજ્ઞાય સંઘે નૃપવચ્ચ સૈન્યે ।
તદાશ્રયઃ સ્વાત્મનિ સર્વદા સ્થિતો (પાઠભેદઃ – તદાત્મનૈવાત્મનિ)
વિલાપય બ્રહ્મણિ વિશ્વજાતમ્ ॥ 265॥ (પાઠભેદઃ – દૃશ્યજાતમ્)
બુદ્ધૌ ગુહાયાં સદસદ્વિલક્ષણં
બ્રહ્માસ્તિ સત્યં પરમદ્વિતીયમ્ ।
તદાત્મના યોઽત્ર વસેદ્ગુહાયાં
પુનર્ન તસ્યાંગગુહાપ્રવેશઃ ॥ 266॥
જ્ઞાતે વસ્તુન્યપિ બલવતી વાસનાઽનાદિરેષા
કર્તા ભોક્તાપ્યહમિતિ દૃઢા યાઽસ્ય સંસારહેતુઃ ।
પ્રત્યગ્દૃષ્ટ્યાઽઽત્મનિ નિવસતા સાપનેયા પ્રયત્ના-
ન્મુક્તિં પ્રાહુસ્તદિહ મુનયો વાસનાતાનવં યત્ ॥ 267॥
અહં મમેતિ યો ભાવો દેહાક્ષાદાવનાત્મનિ ।
અધ્યાસોઽયં નિરસ્તવ્યો વિદુષા સ્વાત્મનિષ્ઠયા ॥ 268॥
જ્ઞાત્વા સ્વં પ્રત્યગાત્માનં બુદ્ધિતદ્વૃત્તિસાક્ષિણમ્ ।
સોઽહમિત્યેવ સદ્વૃત્ત્યાઽનાત્મન્યાત્મમતિં જહિ ॥ 269॥
લોકાનુવર્તનં ત્યક્ત્વા ત્યક્ત્વા દેહાનુવર્તનમ્ ।
શાસ્ત્રાનુવર્તનં ત્યક્ત્વા સ્વાધ્યાસાપનયં કુરુ ॥ 270॥
લોકવાસનયા જંતોઃ શાસ્ત્રવાસનયાપિ ચ ।
દેહવાસનયા જ્ઞાનં યથાવન્નૈવ જાયતે ॥ 271
સંસારકારાગૃહમોક્ષમિચ્છો-
રયોમયં પાદનિબંધશઋંખલમ્ । (પાઠભેદઃ – નિબદ્ધ)
વદંતિ તજ્જ્ઞાઃ પટુ વાસનાત્રયં
યોઽસ્માદ્વિમુક્તઃ સમુપૈતિ મુક્તિમ્ ॥ 272॥
જલાદિસંસર્ગવશાત્પ્રભૂત- (પાઠભેદઃ – જલાદિસંપર્કવશાત્)
દુર્ગંધધૂતાઽગરુદિવ્યવાસના ।
સંઘર્ષણેનૈવ વિભાતિ સમ્ય-
ગ્વિધૂયમાને સતિ બાહ્યગંધે ॥ 273॥
અંતઃશ્રિતાનંતદુરંતવાસના-
ધૂલીવિલિપ્તા પરમાત્મવાસના ।
પ્રજ્ઞાતિસંઘર્ષણતો વિશુદ્ધા
પ્રતીયતે ચંદનગંધવત્ સ્ફુટમ્ ॥ 274॥ (પાઠભેદઃ – સ્ફુટા)
અનાત્મવાસનાજાલૈસ્તિરોભૂતાત્મવાસના ।
નિત્યાત્મનિષ્ઠયા તેષાં નાશે ભાતિ સ્વયં સ્ફુટમ્ ॥ 275॥ (પાઠભેદઃ – સ્ફુટા)
યથા યથા પ્રત્યગવસ્થિતં મનઃ
તથા તથા મુંચતિ બાહ્યવાસનામ્ । (પાઠભેદઃ – બાહ્યવાસનાઃ)
નિઃશેષમોક્ષે સતિ વાસનાનાં
આત્માનુભૂતિઃ પ્રતિબંધશૂન્યા ॥ 276॥
સ્વાત્મન્યેવ સદા સ્થિત્વા મનો નશ્યતિ યોગિનઃ । (પાઠભેદઃ – સ્થિત્યા)
વાસનાનાં ક્ષયશ્ચાતઃ સ્વાધ્યાસાપનયં કુરુ ॥ 277॥
તમો દ્વાભ્યાં રજઃ સત્ત્વાત્સત્ત્વં શુદ્ધેન નશ્યતિ ।
તસ્માત્સત્ત્વમવષ્ટભ્ય સ્વાધ્યાસાપનયં કુરુ ॥ 278॥
પ્રારબ્ધં પુષ્યતિ વપુરિતિ નિશ્ચિત્ય નિશ્ચલઃ ।
ધૈર્યમાલંબ્ય યત્નેન સ્વાધ્યાસાપનયં કુરુ ॥ 279॥
નાહં જીવઃ પરં બ્રહ્મેત્યતદ્વ્યાવૃત્તિપૂર્વકમ્ ।
વાસનાવેગતઃ પ્રાપ્તસ્વાધ્યાસાપનયં કુરુ ॥ 280॥
શ્રુત્યા યુક્ત્યા સ્વાનુભૂત્યા જ્ઞાત્વા સાર્વાત્મ્યમાત્મનઃ ।
ક્વચિદાભાસતઃ પ્રાપ્તસ્વાધ્યાસાપનયં કુરુ ॥ 281॥
અનાદાનવિસર્ગાભ્યામીષન્નાસ્તિ ક્રિયા મુનેઃ । (પાઠભેદઃ – અન્નાદાનવિસર્ગા)
તદેકનિષ્ઠયા નિત્યં સ્વાધ્યાસાપનયં કુરુ ॥ 282॥
તત્ત્વમસ્યાદિવાક્યોત્થબ્રહ્માત્મૈકત્વબોધતઃ ।
બ્રહ્મણ્યાત્મત્વદાર્ઢ્યાય સ્વાધ્યાસાપનયં કુરુ ॥ 283॥
અહંભાવસ્ય દેહેઽસ્મિન્નિઃશેષવિલયાવધિ ।
સાવધાનેન યુક્તાત્મા સ્વાધ્યાસાપનયં કુરુ ॥ 284॥
પ્રતીતિર્જીવજગતોઃ સ્વપ્નવદ્ભાતિ યાવતા ।
તાવન્નિરંતરં વિદ્વન્સ્વાધ્યાસાપનયં કુરુ ॥ 285॥
નિદ્રાયા લોકવાર્તાયાઃ શબ્દાદેરપિ વિસ્મૃતેઃ ।
ક્વચિન્નાવસરં દત્ત્વા ચિંતયાત્માનમાત્મનિ ॥ 286॥
માતાપિત્રોર્મલોદ્ભૂતં મલમાંસમયં વપુઃ ।
ત્યક્ત્વા ચાંડાલવદ્દૂરં બ્રહ્મીભૂય કૃતી ભવ ॥ 287॥
ઘટાકાશં મહાકાશ ઇવાત્માનં પરાત્મનિ ।
વિલાપ્યાખંડભાવેન તૂષ્ણી ભવ સદા મુને ॥ 288॥ (પાઠભેદઃ – તૂષ્ણીં)
સ્વપ્રકાશમધિષ્ઠાનં સ્વયંભૂય સદાત્મના ।
બ્રહ્માંડમપિ પિંડાંડં ત્યજ્યતાં મલભાંડવત્ ॥ 289॥
ચિદાત્મનિ સદાનંદે દેહારૂઢામહંધિયમ્ ।
નિવેશ્ય લિંગમુત્સૃજ્ય કેવલો ભવ સર્વદા ॥ 290॥
યત્રૈષ જગદાભાસો દર્પણાંતઃ પુરં યથા ।
તદ્બ્રહ્માહમિતિ જ્ઞાત્વા કૃતકૃત્યો ભવિષ્યસિ ॥ 291॥
યત્સત્યભૂતં નિજરૂપમાદ્યં
ચિદદ્વયાનંદમરૂપમક્રિયમ્ ।
તદેત્ય મિથ્યાવપુરુત્સૃજેત (પાઠભેદઃ – સૃજૈત)
શૈલૂષવદ્વેષમુપાત્તમાત્મનઃ ॥ 292॥
સર્વાત્મના દૃશ્યમિદં મૃષૈવ
નૈવાહમર્થઃ ક્ષણિકત્વદર્શનાત્ ।
જાનામ્યહં સર્વમિતિ પ્રતીતિઃ
કુતોઽહમાદેઃ ક્ષણિકસ્ય સિધ્યેત્ ॥ 293॥
અહંપદાર્થસ્ત્વહમાદિસાક્ષી
નિત્યં સુષુપ્તાવપિ ભાવદર્શનાત્ ।
બ્રૂતે હ્યજો નિત્ય ઇતિ શ્રુતિઃ સ્વયં
તત્પ્રત્યગાત્મા સદસદ્વિલક્ષણઃ ॥ 294॥
વિકારિણાં સર્વવિકારવેત્તા
નિત્યાવિકારો ભવિતું સમર્હતિ । (પાઠભેદઃ – નિત્યોઽવિકારો)
મનોરથસ્વપ્નસુષુપ્તિષુ સ્ફુટં
પુનઃ પુનર્દૃષ્ટમસત્ત્વમેતયોઃ ॥ 295॥
અતોઽભિમાનં ત્યજ માંસપિંડે
પિંડાભિમાનિન્યપિ બુદ્ધિકલ્પિતે ।
કાલત્રયાબાધ્યમખંડબોધં
જ્ઞાત્વા સ્વમાત્માનમુપૈહિ શાંતિમ્ ॥ 296॥
ત્યજાભિમાનં કુલગોત્રનામ-
રૂપાશ્રમેષ્વાર્દ્રશવાશ્રિતેષુ ।
લિંગસ્ય ધર્માનપિ કર્તૃતાદીં-
સ્ત્યક્ત્વા ભવાખંડસુખસ્વરૂપઃ ॥ 297॥
સંત્યન્યે પ્રતિબંધાઃ પુંસઃ સંસારહેતવો દૃષ્ટાઃ ।
તેષામેવં મૂલં પ્રથમવિકારો ભવત્યહંકારઃ ॥ 298॥ (પાઠભેદઃ – તેષામેષાં)
યાવત્સ્યાત્સ્વસ્ય સંબંધોઽહંકારેણ દુરાત્મના ।
તાવન્ન લેશમાત્રાપિ મુક્તિવાર્તા વિલક્ષણા ॥ 299॥
અહંકારગ્રહાન્મુક્તઃ સ્વરૂપમુપપદ્યતે ।
ચંદ્રવદ્વિમલઃ પૂર્ણઃ સદાનંદઃ સ્વયંપ્રભઃ ॥ 300॥
યો વા પુરે સોઽહમિતિ પ્રતીતો (પાઠભેદઃ – પુરૈષોઽહમિતિ)
બુદ્ધ્યા પ્રક્લૃપ્તસ્તમસાઽતિમૂઢયા । (પાઠભેદઃ – બુદ્ધ્યાઽવિવિક્તસ્તમસા)
તસ્યૈવ નિઃશેષતયા વિનાશે
બ્રહ્માત્મભાવઃ પ્રતિબંધશૂન્યઃ ॥ 301॥
બ્રહ્માનંદનિધિર્મહાબલવતાઽહંકારઘોરાહિના
સંવેષ્ટ્યાત્મનિ રક્ષ્યતે ગુણમયૈશ્ચંડેસ્ત્રિભિર્મસ્તકૈઃ (પાઠભેદઃ – ચંડૈ)
વિજ્ઞાનાખ્યમહાસિના શ્રુતિમતા વિચ્છિદ્ય શીર્ષત્રયં (પાઠભેદઃ – દ્યુતિમતા)
નિર્મૂલ્યાહિમિમં નિધિં સુખકરં ધીરોઽનુભોક્તુંક્ષમઃ ॥ 302॥
યાવદ્વા યત્કિંચિદ્વિષદોષસ્ફૂર્તિરસ્તિ ચેદ્દેહે ।
કથમારોગ્યાય ભવેત્તદ્વદહંતાપિ યોગિનો મુક્ત્યૈ ॥ 303॥
અહમોઽત્યંતનિવૃત્ત્યા તત્કૃતનાનાવિકલ્પસંહૃત્યા ।
પ્રત્યક્તત્ત્વવિવેકાદિદમહમસ્મીતિ વિંદતે તત્ત્વમ્ ॥ 304॥ (પાઠભેદઃ – વિવેકાદયમ્)
અહંકારે કર્તર્યહમિતિ મતિં મુંચ સહસા (પાઠભેદઃ – અહંકર્તર્યસ્મિન્નહમિતિ)
વિકારાત્મન્યાત્મપ્રતિફલજુષિ સ્વસ્થિતિમુષિ ।
યદધ્યાસાત્પ્રાપ્તા જનિમૃતિજરાદુઃખબહુલા
પ્રતીચશ્ચિન્મૂર્તેસ્તવ સુખતનોઃ સંસૃતિરિયમ્ ॥ 305॥
સદૈકરૂપસ્ય ચિદાત્મનો વિભો-
રાનંદમૂર્તેરનવદ્યકીર્તેઃ ।
નૈવાન્યથા ક્વાપ્યવિકારિણસ્તે
વિનાહમધ્યાસમમુષ્ય સંસૃતિઃ ॥ 306॥
તસ્માદહંકારમિમં સ્વશત્રું
ભોક્તુર્ગલે કંટકવત્પ્રતીતમ્ ।
વિચ્છિદ્ય વિજ્ઞાનમહાસિના સ્ફુટં
ભુંક્ષ્વાત્મસામ્રાજ્યસુખં યથેષ્ટમ્ ॥ 307॥
તતોઽહમાદેર્વિનિવર્ત્ય વૃત્તિં
સંત્યક્તરાગઃ પરમાર્થલાભાત્ ।
તૂષ્ણીં સમાસ્સ્વાત્મસુખાનુભૂત્યા
પૂર્ણાત્મના બ્રહ્મણિ નિર્વિકલ્પઃ ॥ 308॥
સમૂલકૃત્તોઽપિ મહાનહં પુનઃ
વ્યુલ્લેખિતઃ સ્યાદ્યદિ ચેતસા ક્ષણમ્ ।
સંજીવ્ય વિક્ષેપશતં કરોતિ
નભસ્વતા પ્રાવૃષિ વારિદો યથા ॥ 309॥
નિગૃહ્ય શત્રોરહમોઽવકાશઃ
ક્વચિન્ન દેયો વિષયાનુચિંતયા ।
સ એવ સંજીવનહેતુરસ્ય
પ્રક્ષીણજંબીરતરોરિવાંબુ ॥ 310॥
દેહાત્મના સંસ્થિત એવ કામી
વિલક્ષણઃ કામયિતા કથં સ્યાત્ ।
અતોઽર્થસંધાનપરત્વમેવ
ભેદપ્રસક્ત્યા ભવબંધહેતુઃ ॥ 311॥
કાર્યપ્રવર્ધનાદ્બીજપ્રવૃદ્ધિઃ પરિદૃશ્યતે ।
કાર્યનાશાદ્બીજનાશસ્તસ્માત્કાર્યં નિરોધયેત્ ॥ 312॥
વાસનાવૃદ્ધિતઃ કાર્યં કાર્યવૃદ્ધ્યા ચ વાસના ।
વર્ધતે સર્વથા પુંસઃ સંસારો ન નિવર્તતે ॥ 313॥
સંસારબંધવિચ્છિત્ત્યૈ તદ્ દ્વયં પ્રદહેદ્યતિઃ ।
વાસનાવૃદ્ધિરેતાભ્યાં ચિંતયા ક્રિયયા બહિઃ ॥ 314॥ (પાઠભેદઃ – વાસના પ્રેર્યતે હ્યંતઃ)
તાભ્યાં પ્રવર્ધમાના સા સૂતે સંસૃતિમાત્મનઃ ।
ત્રયાણાં ચ ક્ષયોપાયઃ સર્વાવસ્થાસુ સર્વદા ॥ 315॥
સર્વત્ર સર્વતઃ સર્વબ્રહ્મમાત્રાવલોકનૈઃ । (પાઠભેદઃ – માત્રાવલોકનમ્)
સદ્ભાવવાસનાદાર્ઢ્યાત્તત્ત્રયં લયમશ્નુતે ॥ 316॥
ક્રિયાનાશે ભવેચ્ચિંતાનાશોઽસ્માદ્વાસનાક્ષયઃ ।
વાસનાપ્રક્ષયો મોક્ષઃ સા જીવન્મુક્તિરિષ્યતે ॥ 317॥ (પાઠભેદઃ – સ)
સદ્વાસનાસ્ફૂર્તિવિજૃંભણે સતિ
હ્યસૌ વિલીનાપ્યહમાદિવાસના । (પાઠભેદઃ – વિલીના ત્વહમાદિવાસના)
અતિપ્રકૃષ્ટાપ્યરુણપ્રભાયાં
વિલીયતે સાધુ યથા તમિસ્રા ॥ 318॥
તમસ્તમઃકાર્યમનર્થજાલં
ન દૃશ્યતે સત્યુદિતે દિનેશે ।
તથાઽદ્વયાનંદરસાનુભૂતૌ
નૈવાસ્તિ બંધો ન ચ દુઃખગંધઃ ॥ 319॥
દૃશ્યં પ્રતીતં પ્રવિલાપયન્સન્ (પાઠભેદઃ – પ્રવિલાપયન્સ્વયં)
સન્માત્રમાનંદઘનં વિભાવયન્ ।
સમાહિતઃ સન્બહિરંતરં વા
કાલં નયેથાઃ સતિ કર્મબંધે ॥ 320॥
પ્રમાદો બ્રહ્મનિષ્ઠાયાં ન કર્તવ્યઃ કદાચન ।
પ્રમાદો મૃત્યુરિત્યાહ ભગવાન્બ્રહ્મણઃ સુતઃ ॥ 321॥
ન પ્રમાદાદનર્થોઽન્યો જ્ઞાનિનઃ સ્વસ્વરૂપતઃ ।
તતો મોહસ્તતોઽહંધીસ્તતો બંધસ્તતો વ્યથા ॥ 322॥
વિષયાભિમુખં દૃષ્ટ્વા વિદ્વાંસમપિ વિસ્મૃતિઃ ।
વિક્ષેપયતિ ધીદોષૈર્યોષા જારમિવ પ્રિયમ્ ॥ 323॥
યથાપકૃષ્ટં શૈવાલં ક્ષણમાત્રં ન તિષ્ઠતિ ।
આવૃણોતિ તથા માયા પ્રાજ્ઞં વાપિ પરાઙ્મુખમ્ ॥ 324॥
લક્ષ્યચ્યુતં ચેદ્યદિ ચિત્તમીષદ્
બહિર્મુખં સન્નિપતેત્તતસ્તતઃ ।
પ્રમાદતઃ પ્રચ્યુતકેલિકંદુકઃ
સોપાનપંક્તૌ પતિતો યથા તથા ॥ 325॥
વિષયેષ્વાવિશચ્ચેતઃ સંકલ્પયતિ તદ્ગુણાન્ ।
સમ્યક્સંકલ્પનાત્કામઃ કામાત્પુંસઃ પ્રવર્તનમ્ ॥ 326॥
અતઃ પ્રમાદાન્ન પરોઽસ્તિ મૃત્યુઃ
વિવેકિનો બ્રહ્મવિદઃ સમાધૌ ।
સમાહિતઃ સિદ્ધિમુપૈતિ સમ્યક્
સમાહિતાત્મા ભવ સાવધાનઃ ॥ 327॥
તતઃ સ્વરૂપવિભ્રંશો વિભ્રષ્ટસ્તુ પતત્યધઃ ।
પતિતસ્ય વિના નાશં પુનર્નારોહ ઈક્ષ્યતે ॥ 328॥
સંકલ્પં વર્જયેત્તસ્માત્સર્વાનર્થસ્ય કારણમ્ ।
અપથ્યાનિ હિ વસ્તૂનિ વ્યાધિગ્રસ્તો યથોત્સૃજે ।
જીવતો યસ્ય કૈવલ્યં વિદેહે સ ચ કેવલઃ ।
યત્કિંચિત્ પશ્યતો ભેદં ભયં બ્રૂતે યજુઃશ્રુતિઃ ॥ 329॥
યદા કદા વાપિ વિપશ્ચિદેષ
બ્રહ્મણ્યનંતેઽપ્યણુમાત્રભેદમ્ ।
પશ્યત્યથામુષ્ય ભયં તદૈવ
યદ્વીક્ષિતં ભિન્નતયા પ્રમાદાત્ ॥ 330॥ (પાઠભેદઃ – યદીક્ષિતં)
શ્રુતિસ્મૃતિન્યાયશતૈર્નિષિદ્ધે
દૃશ્યેઽત્ર યઃ સ્વાત્મમતિં કરોતિ ।
ઉપૈતિ દુઃખોપરિ દુઃખજાતં
નિષિદ્ધકર્તા સ મલિમ્લુચો યથા ॥ 331॥
સત્યાભિસંધાનરતો વિમુક્તો
મહત્ત્વમાત્મીયમુપૈતિ નિત્યમ્ ।
મિથ્યાભિસંધાનરતસ્તુ નશ્યેદ્
દૃષ્ટં તદેતદ્યદચૌરચૌરયોઃ ॥ 332॥ (પાઠભેદઃ – ચોરચોરયોઃ)
યતિરસદનુસંધિં બંધહેતું વિહાય
સ્વયમયમહમસ્મીત્યાત્મદૃષ્ટ્યૈવ તિષ્ઠેત્
સુખયતિ નનુ નિષ્ઠા બ્રહ્મણિ સ્વાનુભૂત્યા
હરતિ પરમવિદ્યાકાર્યદુઃખં પ્રતીતમ્ ॥ 333॥
બાહ્યાનુસંધિઃ પરિવર્ધયેત્ફલં (પાઠભેદઃ – બાહ્યાભિસંધિઃ)
દુર્વાસનામેવ તતસ્તતોઽધિકામ્ ।
જ્ઞાત્વા વિવેકૈઃ પરિહૃત્ય બાહ્યં
સ્વાત્માનુસંધિં વિદધીત નિત્યમ્ ॥ 334॥
બાહ્યે નિરુદ્ધે મનસઃ પ્રસન્નતા
મનઃપ્રસાદે પરમાત્મદર્શનમ્ ।
તસ્મિન્સુદૃષ્ટે ભવબંધનાશો
બહિર્નિરોધઃ પદવી વિમુક્તેઃ ॥ 335॥
કઃ પંડિતઃ સન્સદસદ્વિવેકી
શ્રુતિપ્રમાણઃ પરમાર્થદર્શી ।
જાનન્હિ કુર્યાદસતોઽવલંબં
સ્વપાતહેતોઃ શિશુવન્મુમુક્ષુઃ ॥ 336॥
દેહાદિસંસક્તિમતો ન મુક્તિઃ
મુક્તસ્ય દેહાદ્યભિમત્યભાવઃ ।
સુપ્તસ્ય નો જાગરણં ન જાગ્રતઃ
સ્વપ્નસ્તયોર્ભિન્નગુણાશ્રયત્વાત્ ॥ 337॥
અંતર્બહિઃ સ્વં સ્થિરજંગમેષુ
જ્ઞાત્વાઽઽત્મનાધારતયા વિલોક્ય । (પાઠભેદઃ – જ્ઞાનાત્મન્)
ત્યક્તાખિલોપાધિરખંડરૂપઃ
પૂર્ણાત્મના યઃ સ્થિત એષ મુક્તઃ ॥ 338॥
સર્વાત્મના બંધવિમુક્તિહેતુઃ
સર્વાત્મભાવાન્ન પરોઽસ્તિ કશ્ચિત્ ।
દૃશ્યાગ્રહે સત્યુપપદ્યતેઽસૌ
સર્વાત્મભાવોઽસ્ય સદાત્મનિષ્ઠયા ॥ 339॥
દૃશ્યસ્યાગ્રહણં કથં નુ ઘટતે દેહાત્મના તિષ્ઠતો
બાહ્યાર્થાનુભવપ્રસક્તમનસસ્તત્તત્ક્રિયાં કુર્વતઃ ।
સન્ન્યસ્તાખિલધર્મકર્મવિષયૈર્નિત્યાત્મનિષ્ઠાપરૈઃ
તત્ત્વજ્ઞૈઃ કરણીયમાત્મનિ સદાનંદેચ્છુભિર્યત્નતઃ ॥ 340॥
સર્વાત્મસિદ્ધયે ભિક્ષોઃ કૃતશ્રવણકર્મણઃ । (પાઠભેદઃ – સાર્વાત્મ્ય)
સમાધિં વિદધાત્યેષા શાંતો દાંત ઇતિ શ્રુતિઃ ॥ 341॥
આરૂઢશક્તેરહમો વિનાશઃ
કર્તુન્ન શક્ય સહસાપિ પંડિતૈઃ । (પાઠભેદઃ – કર્તું ન)
યે નિર્વિકલ્પાખ્યસમાધિનિશ્ચલાઃ
તાનંતરાઽનંતભવા હિ વાસનાઃ ॥ 342॥
અહંબુદ્ધ્યૈવ મોહિન્યા યોજયિત્વાઽઽવૃતેર્બલાત્ ।
વિક્ષેપશક્તિઃ પુરુષં વિક્ષેપયતિ તદ્ગુણૈઃ ॥ 343॥
વિક્ષેપશક્તિવિજયો વિષમો વિધાતું
નિઃશેષમાવરણશક્તિનિવૃત્ત્યભાવે ।
દૃગ્દૃશ્યયોઃ સ્ફુટપયોજલવદ્વિભાગે
નશ્યેત્તદાવરણમાત્મનિ ચ સ્વભાવાત્ ।
નિઃસંશયેન ભવતિ પ્રતિબંધશૂન્યો
વિક્ષેપણં ન હિ તદા યદિ ચેન્મૃષાર્થે ॥ 344॥ (પાઠભેદઃ – નિક્ષેપણં)
સમ્યગ્વિવેકઃ સ્ફુટબોધજન્યો
વિભજ્ય દૃગ્દૃશ્યપદાર્થતત્ત્વમ્ ।
છિનત્તિ માયાકૃતમોહબંધં
યસ્માદ્વિમુક્તસ્તુ પુનર્ન સંસૃતિઃ ॥ 345॥ (પાઠભેદઃ – વિમુક્તસ્ય)
પરાવરૈકત્વવિવેકવહ્નિઃ
દહત્યવિદ્યાગહનં હ્યશેષમ્ ।
કિં સ્યાત્પુનઃ સંસરણસ્ય બીજં
અદ્વૈતભાવં સમુપેયુષોઽસ્ય ॥ 346॥
આવરણસ્ય નિવૃત્તિર્ભવતિ હિ સમ્યક્પદાર્થદર્શનતઃ ।
મિથ્યાજ્ઞાનવિનાશસ્તદ્વિક્ષેપજનિતદુઃખનિવૃત્તિઃ ॥ 347॥
એતત્ત્રિતયં દૃષ્ટં સમ્યગ્રજ્જુસ્વરૂપવિજ્ઞાનાત્ ।
તસ્માદ્વસ્તુસતત્ત્વં જ્ઞાતવ્યં બંધમુક્તયે વિદુષા ॥ 348॥
અયોઽગ્નિયોગાદિવ સત્સમન્વયાન્
માત્રાદિરૂપેણ વિજૃંભતે ધીઃ ।
તત્કાર્યમેતદ્દ્વિતયં યતો મૃષા (પાઠભેદઃ – તત્કાર્યમેવ ત્રિતયં)
દૃષ્ટં ભ્રમસ્વપ્નમનોરથેષુ ॥ 349॥
તતો વિકારાઃ પ્રકૃતેરહમ્મુખા
દેહાવસાના વિષયાશ્ચ સર્વે ।
ક્ષણેઽન્યથાભાવિતયા હ્યમીષા- (પાઠભેદઃ – ભાવિન એષ આત્મા)
મસત્ત્વમાત્મા તુ કદાપિ નાન્યથા ॥ 350॥ (પાઠભેદઃ – મસત્ત્વમાત્મા તુ કદાપિ)
નિત્યાદ્વયાખંડચિદેકરૂપો
બુદ્ધ્યાદિસાક્ષી સદસદ્વિલક્ષણઃ ।
અહંપદપ્રત્યયલક્ષિતાર્થઃ
પ્રત્યક્ સદાનંદઘનઃ પરાત્મા ॥ 351॥
ઇત્થં વિપશ્ચિત્સદસદ્વિભજ્ય
નિશ્ચિત્ય તત્ત્વં નિજબોધદૃષ્ટ્યા ।
જ્ઞાત્વા સ્વમાત્માનમખંડબોધં
તેભ્યો વિમુક્તઃ સ્વયમેવ શામ્યતિ ॥ 352॥
અજ્ઞાનહૃદયગ્રંથેર્નિઃશેષવિલયસ્તદા ।
સમાધિનાઽવિકલ્પેન યદાઽદ્વૈતાત્મદર્શનમ્ ॥ 353॥
ત્વમહમિદમિતીયં કલ્પના બુદ્ધિદોષાત્
પ્રભવતિ પરમાત્મન્યદ્વયે નિર્વિશેષે ।
પ્રવિલસતિ સમાધાવસ્ય સર્વો વિકલ્પો
વિલયનમુપગચ્છેદ્વસ્તુતત્ત્વાવધૃત્યા ॥ 354॥
શાંતો દાંતઃ પરમુપરતઃ ક્ષાંતિયુક્તઃ સમાધિં
કુર્વન્નિત્યં કલયતિ યતિઃ સ્વસ્ય સર્વાત્મભાવમ્ ।
તેનાવિદ્યાતિમિરજનિતાન્સાધુ દગ્ધ્વા વિકલ્પાન્
બ્રહ્માકૃત્યા નિવસતિ સુખં નિષ્ક્રિયો નિર્વિકલ્પઃ ॥ 355॥
સમાહિતા યે પ્રવિલાપ્ય બાહ્યં
શ્રોત્રાદિ ચેતઃ સ્વમહં ચિદાત્મનિ ।
ત એવ મુક્તા ભવપાશબંધૈઃ
નાન્યે તુ પારોક્ષ્યકથાભિધાયિનઃ ॥ 356॥
ઉપાધિભેદાત્સ્વયમેવ ભિદ્યતે (પાઠભેદઃ – યોગાત્સ્વયમેવ)
ચોપાધ્યપોહે સ્વયમેવ કેવલઃ ।
તસ્માદુપાધેર્વિલયાય વિદ્વાન્
વસેત્સદાઽકલ્પસમાધિનિષ્ઠયા ॥ 357॥
સતિ સક્તો નરો યાતિ સદ્ભાવં હ્યેકનિષ્ઠયા ।
કીટકો ભ્રમરં ધ્યાયન્ ભ્રમરત્વાય કલ્પતે ॥ 358॥
ક્રિયાંતરાસક્તિમપાસ્ય કીટકો
ધ્યાયન્નલિત્વં હ્યલિભાવમૃચ્છતિ । (પાઠભેદઃ – ધ્યાયન્યથાલિં)
તથૈવ યોગી પરમાત્મતત્ત્વં
ધ્યાત્વા સમાયાતિ તદેકનિષ્ઠયા ॥ 359॥
અતીવ સૂક્ષ્મં પરમાત્મતત્ત્વં
ન સ્થૂલદૃષ્ટ્યા પ્રતિપત્તુમર્હતિ ।
સમાધિનાત્યંતસુસૂક્ષ્મવૃત્ત્યા
જ્ઞાતવ્યમાર્યૈરતિશુદ્ધબુદ્ધિભિઃ ॥ 360॥
યથા સુવર્ણં પુટપાકશોધિતં
ત્યક્ત્વા મલં સ્વાત્મગુણં સમૃચ્છતિ ।
તથા મનઃ સત્ત્વરજસ્તમોમલં
ધ્યાનેન સંત્યજ્ય સમેતિ તત્ત્વમ્ ॥ 361॥
નિરંતરાભ્યાસવશાત્તદિત્થં
પક્વં મનો બ્રહ્મણિ લીયતે યદા ।
તદા સમાધિઃ સવિકલ્પવર્જિતઃ (પાઠભેદઃ – સ વિકલ્પવર્જિતઃ)
સ્વતોઽદ્વયાનંદરસાનુભાવકઃ ॥ 362॥
સમાધિનાઽનેન સમસ્તવાસના-
ગ્રંથેર્વિનાશોઽખિલકર્મનાશઃ ।
અંતર્બહિઃ સર્વત એવ સર્વદા
સ્વરૂપવિસ્ફૂર્તિરયત્નતઃ સ્યાત્ ॥ 363॥
શ્રુતેઃ શતગુણં વિદ્યાન્મનનં મનનાદપિ ।
નિદિધ્યાસં લક્ષગુણમનંતં નિર્વિકલ્પકમ્ ॥ 364॥
નિર્વિકલ્પકસમાધિના સ્ફુટં
બ્રહ્મતત્ત્વમવગમ્યતે ધ્રુવમ્ ।
નાન્યથા ચલતયા મનોગતેઃ
પ્રત્યયાંતરવિમિશ્રિતં ભવેત્ ॥ 365॥
અતઃ સમાધત્સ્વ યતેંદ્રિયઃ સન્
નિરંતરં શાંતમનાઃ પ્રતીચિ ।
વિધ્વંસય ધ્વાંતમનાદ્યવિદ્યયા
કૃતં સદેકત્વવિલોકનેન ॥ 366॥
યોગસ્ય પ્રથમદ્વારં વાઙ્નિરોધોઽપરિગ્રહઃ । (પાઠભેદઃ – પ્રથમં દ્વારં)
નિરાશા ચ નિરીહા ચ નિત્યમેકાંતશીલતા ॥ 367॥
એકાંતસ્થિતિરિંદ્રિયોપરમણે હેતુર્દમશ્ચેતસઃ
સંરોધે કરણં શમેન વિલયં યાયાદહંવાસના ।
તેનાનંદરસાનુભૂતિરચલા બ્રાહ્મી સદા યોગિનઃ
તસ્માચ્ચિત્તનિરોધ એવ સતતં કાર્યઃ પ્રયત્નો મુનેઃ ॥ 368॥ પ્રયત્નાન્મુનેઃ
વાચં નિયચ્છાત્મનિ તં નિયચ્છ
બુદ્ધૌ ધિયં યચ્છ ચ બુદ્ધિસાક્ષિણિ ।
તં ચાપિ પૂર્ણાત્મનિ નિર્વિકલ્પે
વિલાપ્ય શાંતિં પરમાં ભજસ્વ ॥ 369॥
દેહપ્રાણેંદ્રિયમનોબુદ્ધ્યાદિભિરુપાધિભિઃ ।
યૈર્યૈર્વૃત્તેઃસમાયોગસ્તત્તદ્ભાવોઽસ્ય યોગિનઃ ॥ 370॥
તન્નિવૃત્ત્યા મુનેઃ સમ્યક્ સર્વોપરમણં સુખમ્ ।
સંદૃશ્યતે સદાનંદરસાનુભવવિપ્લવઃ ॥ 371॥
અંતસ્ત્યાગો બહિસ્ત્યાગો વિરક્તસ્યૈવ યુજ્યતે ।
ત્યજત્યંતર્બહિઃસંગં વિરક્તસ્તુ મુમુક્ષયા ॥ 372॥
બહિસ્તુ વિષયૈઃ સંગં તથાંતરહમાદિભિઃ । (પાઠભેદઃ – સંગઃ)
વિરક્ત એવ શક્નોતિ ત્યક્તું બ્રહ્મણિ નિષ્ઠિતઃ ॥ 373॥
વૈરાગ્યબોધૌ પુરુષસ્ય પક્ષિવત્
પક્ષૌ વિજાનીહિ વિચક્ષણ ત્વમ્ ।
વિમુક્તિસૌધાગ્રલતાધિરોહણં
તાભ્યાં વિના નાન્યતરેણ સિધ્યતિ ॥ 374॥
અત્યંતવૈરાગ્યવતઃ સમાધિઃ
સમાહિતસ્યૈવ દૃઢપ્રબોધઃ ।
પ્રબુદ્ધતત્ત્વસ્ય હિ બંધમુક્તિઃ
મુક્તાત્મનો નિત્યસુખાનુભૂતિઃ ॥ 375॥
વૈરાગ્યાન્ન પરં સુખસ્ય જનકં પશ્યામિ વશ્યાત્મનઃ
તચ્ચેચ્છુદ્ધતરાત્મબોધસહિતં સ્વારાજ્યસામ્રાજ્યધુક્ ।
એતદ્દ્વારમજસ્રમુક્તિયુવતેર્યસ્માત્ત્વમસ્માત્પરં
સર્વત્રાસ્પૃહયા સદાત્મનિ સદા પ્રજ્ઞાં કુરુ શ્રેયસે ॥ 376॥
આશાં છિંદ્ધિ વિષોપમેષુ વિષયેષ્વેષૈવ મૃત્યોઃ કૃતિ- (પાઠભેદઃ – મૃત્યોઃ સૃતિ)
સ્ત્યક્ત્વા જાતિકુલાશ્રમેષ્વભિમતિં મુંચાતિદૂરાત્ક્રિયાઃ ।
દેહાદાવસતિ ત્યજાત્મધિષણાં પ્રજ્ઞાં કુરુષ્વાત્મનિ
ત્વં દ્રષ્ટાસ્યમનોઽસિ નિર્દ્વયપરં બ્રહ્માસિ યદ્વસ્તુતઃ ॥ 377॥ (પાઠભેદઃ – દ્રષ્ટાસ્યમલો)
લક્ષ્યે બ્રહ્મણિ માનસં દૃઢતરં સંસ્થાપ્ય બાહ્યેંદ્રિયં
સ્વસ્થાને વિનિવેશ્ય નિશ્ચલતનુશ્ચોપેક્ષ્ય દેહસ્થિતિમ્ ।
બ્રહ્માત્મૈક્યમુપેત્ય તન્મયતયા ચાખંડવૃત્ત્યાઽનિશં
બ્રહ્માનંદરસં પિબાત્મનિ મુદા શૂન્યૈઃ કિમન્યૈર્ભૃશમ્ ॥ 378॥ (પાઠભેદઃ – કિમન્યૈર્ભ્રમૈઃ)
અનાત્મચિંતનં ત્યક્ત્વા કશ્મલં દુઃખકારણમ્ ।
ચિંતયાત્માનમાનંદરૂપં યન્મુક્તિકારણમ્ ॥ 379॥
એષ સ્વયંજ્યોતિરશેષસાક્ષી
વિજ્ઞાનકોશો વિલસત્યજસ્રમ્ । વિજ્ઞાનકોશે
લક્ષ્યં વિધાયૈનમસદ્વિલક્ષણ-
મખંડવૃત્ત્યાઽઽત્મતયાઽનુભાવય ॥ 380॥
એતમચ્છિન્નયા વૃત્ત્યા પ્રત્યયાંતરશૂન્યયા ।
ઉલ્લેખયન્વિજાનીયાત્સ્વસ્વરૂપતયા સ્ફુટમ્ ॥ 381॥
અત્રાત્મત્વં દૃઢીકુર્વન્નહમાદિષુ સંત્યજન્ ।
ઉદાસીનતયા તેષુ તિષ્ઠેત્સ્ફુટઘટાદિવત્ ॥ 382॥ (પાઠભેદઃ – તિષ્ઠેદ્ઘટપટાદિવત્)
વિશુદ્ધમંતઃકરણં સ્વરૂપે
નિવેશ્ય સાક્ષિણ્યવબોધમાત્રે ।
શનૈઃ શનૈર્નિશ્ચલતામુપાનયન્
પૂર્ણં સ્વમેવાનુવિલોકયેત્તતઃ ॥ 383॥ (પાઠભેદઃ – પૂર્ણત્વમેવાનુ)
દેહેંદ્રિયપ્રાણમનોઽહમાદિભિઃ
સ્વાજ્ઞાનક્લૃપ્તૈરખિલૈરુપાધિભિઃ ।
વિમુક્તમાત્માનમખંડરૂપં
પૂર્ણં મહાકાશમિવાવલોકયેત્ ॥ 384॥
ઘટકલશકુસૂલસૂચિમુખ્યૈઃ
ગગનમુપાધિશતૈર્વિમુક્તમેકમ્ ।
ભવતિ ન વિવિધં તથૈવ શુદ્ધં
પરમહમાદિવિમુક્તમેકમેવ ॥ 385॥
બ્રહ્માદિસ્તંબપર્યંતા મૃષામાત્રા ઉપાધયઃ । (પાઠભેદઃ – બ્રહ્માદ્યાઃ સ્તંબ)
તતઃ પૂર્ણં સ્વમાત્માનં પશ્યેદેકાત્મના સ્થિતમ્ ॥ 386॥
યત્ર ભ્રાંત્યા કલ્પિતં તદ્વિવેકે (પાઠભેદઃ – યદ્વિવેકે)
તત્તન્માત્રં નૈવ તસ્માદ્વિભિન્નમ્ ।
ભ્રાંતેર્નાશે ભાતિ દૃષ્ટાહિતત્ત્વં (પાઠભેદઃ – ભ્રાંતિદૃષ્ટા)
રજ્જુસ્તદ્વદ્વિશ્વમાત્મસ્વરૂપમ્ ॥ 387॥
સ્વયં બ્રહ્મા સ્વયં વિષ્ણુઃ સ્વયમિંદ્રઃ સ્વયં શિવઃ ।
સ્વયં વિશ્વમિદં સર્વં સ્વસ્માદન્યન્ન કિંચન ॥ 388॥
અંતઃ સ્વયં ચાપિ બહિઃ સ્વયં ચ
સ્વયં પુરસ્તાત્ સ્વયમેવ પશ્ચાત્ ।
સ્વયં હ્યાવાચ્યાં સ્વયમપ્યુદીચ્યાં (પાઠભેદઃ – હ્યવાચ્યાં)
તથોપરિષ્ટાત્સ્વયમપ્યધસ્તાત્ ॥ 389॥
તરંગફેનભ્રમબુદ્બુદાદિ
સર્વં સ્વરૂપેણ જલં યથા તથા ।
ચિદેવ દેહાદ્યહમંતમેતત્
સર્વં ચિદેવૈકરસં વિશુદ્ધમ્ ॥ 390॥
સદેવેદં સર્વં જગદવગતં વાઙ્મનસયોઃ
સતોઽન્યન્નાસ્ત્યેવ પ્રકૃતિપરસીમ્નિ સ્થિતવતઃ ।
પૃથક્ કિં મૃત્સ્નાયાઃ કલશઘટકુંભાદ્યવગતં
વદત્યેષ ભ્રાંતસ્ત્વમહમિતિ માયામદિરયા ॥ 391॥
ક્રિયાસમભિહારેણ યત્ર નાન્યદિતિ શ્રુતિઃ ।
બ્રવીતિ દ્વૈતરાહિત્યં મિથ્યાધ્યાસનિવૃત્તયે ॥ 392॥
આકાશવન્નિર્મલનિર્વિકલ્પં (પાઠભેદઃ – નિર્વિકલ્પ)
નિઃસીમનિઃસ્પંદનનિર્વિકારમ્ ।
અંતર્બહિઃશૂન્યમનન્યમદ્વયં
સ્વયં પરં બ્રહ્મ કિમસ્તિ બોધ્યમ્ ॥ 393॥
વક્તવ્યં કિમુ વિદ્યતેઽત્ર બહુધા બ્રહ્મૈવ જીવઃ સ્વયં
બ્રહ્મૈતજ્જગદાતતં નુ સકલં બ્રહ્માદ્વિતીયં શ્રુતિઃ । (પાઠભેદઃ – જગદાપરાણુ સકલં)
બ્રહ્મૈવાહમિતિ પ્રબુદ્ધમતયઃ સંત્યક્તબાહ્યાઃ સ્ફુટં
બ્રહ્મીભૂય વસંતિ સંતતચિદાનંદાત્મનૈતદ્ધ્રુવમ્ ॥ 394॥ (પાઠભેદઃ – આનંદાત્મનૈવ ધ્રુવમ્)
જહિ મલમયકોશેઽહંધિયોત્થાપિતાશાં
પ્રસભમનિલકલ્પે લિંગદેહેઽપિ પશ્ચાત્ ।
નિગમગદિતકીર્તિં નિત્યમાનંદમૂર્તિં
સ્વયમિતિ પરિચીય બ્રહ્મરૂપેણ તિષ્ઠ ॥ 395॥
શવાકારં યાવદ્ભજતિ મનુજસ્તાવદશુચિઃ
પરેભ્યઃ સ્યાત્ક્લેશો જનનમરણવ્યાધિનિલયઃ । (પાઠભેદઃ – વ્યાધિનિરયાઃ)
યદાત્માનં શુદ્ધં કલયતિ શિવાકારમચલમ્
તદા તેભ્યો મુક્તો ભવતિ હિ તદાહ શ્રુતિરપિ ॥ 396॥
સ્વાત્મન્યારોપિતાશેષાભાસવસ્તુનિરાસતઃ ।
સ્વયમેવ પરં બ્રહ્મ પૂર્ણમદ્વયમક્રિયમ્ ॥ 397॥
સમાહિતાયાં સતિ ચિત્તવૃત્તૌ
પરાત્મનિ બ્રહ્મણિ નિર્વિકલ્પે ।
ન દૃશ્યતે કશ્ચિદયં વિકલ્પઃ
પ્રજલ્પમાત્રઃ પરિશિષ્યતે યતઃ ॥ 398॥ (પાઠભેદઃ – તતઃ)
અસત્કલ્પો વિકલ્પોઽયં વિશ્વમિત્યેકવસ્તુનિ ।
નિર્વિકારે નિરાકારે નિર્વિશેષે ભિદા કુતઃ ॥ 399॥
દ્રષ્ટુદર્શનદૃશ્યાદિભાવશૂન્યૈકવસ્તુનિ । (પાઠભેદઃ – દ્રષ્ટૃદર્શન)
નિર્વિકારે નિરાકારે નિર્વિશેષે ભિદા કુતઃ ॥ 400॥
કલ્પાર્ણવ ઇવાત્યંતપરિપૂર્ણૈકવસ્તુનિ ।
નિર્વિકારે નિરાકારે નિર્વિશેષે ભિદા કુતઃ ॥ 401॥
તેજસીવ તમો યત્ર પ્રલીનં ભ્રાંતિકારણમ્ । (પાઠભેદઃ – યત્ર વિલીનં)
અદ્વિતીયે પરે તત્ત્વે નિર્વિશેષે ભિદા કુતઃ ॥ 402॥
એકાત્મકે પરે તત્ત્વે ભેદવાર્તા કથં વસેત્ । (પાઠભેદઃ – કથં ભવેત્)
સુષુપ્તૌ સુખમાત્રાયાં ભેદઃ કેનાવલોકિતઃ ॥ 403॥
ન હ્યસ્તિ વિશ્વં પરતત્ત્વબોધાત્
સદાત્મનિ બ્રહ્મણિ નિર્વિકલ્પે ।
કાલત્રયે નાપ્યહિરીક્ષિતો ગુણે
ન હ્યંબુબિંદુર્મૃગતૃષ્ણિકાયામ્ ॥ 404॥
માયામાત્રમિદં દ્વૈતમદ્વૈતં પરમાર્થતઃ ।
ઇતિ બ્રૂતે શ્રુતિઃ સાક્ષાત્સુષુપ્તાવનુભૂયતે ॥ 405॥
અનન્યત્વમધિષ્ઠાનાદારોપ્યસ્ય નિરીક્ષિતમ્ ।
પંડિતૈ રજ્જુસર્પાદૌ વિકલ્પો ભ્રાંતિજીવનઃ ॥ 406॥
ચિત્તમૂલો વિકલ્પોઽયં ચિત્તાભાવે ન કશ્ચન ।
અતશ્ચિત્તં સમાધેહિ પ્રત્યગ્રૂપે પરાત્મનિ ॥ 407॥
કિમપિ સતતબોધં કેવલાનંદરૂપં
નિરુપમમતિવેલં નિત્યમુક્તં નિરીહમ્ ।
નિરવધિગગનાભં નિષ્કલં નિર્વિકલ્પં
હૃદિ કલયતિ વિદ્વાન્ બ્રહ્મ પૂર્ણં સમાધૌ ॥ 408॥
પ્રકૃતિવિકૃતિશૂન્યં ભાવનાતીતભાવં
સમરસમસમાનં માનસંબંધદૂરમ્ ।
નિગમવચનસિદ્ધં નિત્યમસ્મત્પ્રસિદ્ધં
હૃદિ કલયતિ વિદ્વાન્ બ્રહ્મ પૂર્ણં સમાધૌ ॥ 409॥
અજરમમરમસ્તાભાવવસ્તુસ્વરૂપં (પાઠભેદઃ – ભાસવસ્તુ)
સ્તિમિતસલિલરાશિપ્રખ્યમાખ્યાવિહીનમ્ ।
શમિતગુણવિકારં શાશ્વતં શાંતમેકં
હૃદિ કલયતિ વિદ્વાન્ બ્રહ્મ પૂર્ણં સમાધૌ ॥ 410॥
સમાહિતાંતઃકરણઃ સ્વરૂપે
વિલોકયાત્માનમખંડવૈભવમ્ ।
વિચ્છિંદ્ધિ બંધં ભવગંધગંધિતં (પાઠભેદઃ – ગંધગંધિલં)
યત્નેન પુંસ્ત્વં સફલીકુરુષ્વ ॥ 411-
સર્વોપાધિવિનિર્મુક્તં સચ્ચિદાનંદમદ્વયમ્ ।
ભાવયાત્માનમાત્મસ્થં ન ભૂયઃ કલ્પસેઽધ્વને ॥ 412॥
છાયેવ પુંસઃ પરિદૃશ્યમાન-
માભાસરૂપેણ ફલાનુભૂત્યા ।
શરીરમારાચ્છવવન્નિરસ્તં
પુનર્ન સંધત્ત ઇદં મહાત્મા ॥ 413॥
સતતવિમલબોધાનંદરૂપં સમેત્ય (પાઠભેદઃ – સ્વમેત્ય)
ત્યજ જડમલરૂપોપાધિમેતં સુદૂરે ।
અથ પુનરપિ નૈષ સ્મર્યતાં વાંતવસ્તુ (પાઠભેદઃ – પુનરપિ નૈવ)
સ્મરણવિષયભૂતં કલ્પતે કુત્સનાય ॥ 414॥
સમૂલમેતત્પરિદાહ્ય વહ્નૌ (પાઠભેદઃ – પરિદહ્ય)
સદાત્મનિ બ્રહ્મણિ નિર્વિકલ્પે ।
તતઃ સ્વયં નિત્યવિશુદ્ધબોધા-
નંદાત્મના તિષ્ઠતિ વિદ્વરિષ્ઠઃ ॥ 415॥
પ્રારબ્ધસૂત્રગ્રથિતં શરીરં
પ્રયાતુ વા તિષ્ઠતુ ગોરિવ સ્રક્ ।
ન તત્પુનઃ પશ્યતિ તત્ત્વવેત્તા-
ઽઽનંદાત્મનિ બ્રહ્મણિ લીનવૃત્તિઃ ॥ 416॥
અખંડાનંદમાત્માનં વિજ્ઞાય સ્વસ્વરૂપતઃ ।
કિમિચ્છન્ કસ્ય વા હેતોર્દેહં પુષ્ણાતિ તત્ત્વવિત્ ॥ 417॥
સંસિદ્ધસ્ય ફલં ત્વેતજ્જીવન્મુક્તસ્ય યોગિનઃ ।
બહિરંતઃ સદાનંદરસાસ્વાદનમાત્મનિ ॥ 418॥
વૈરાગ્યસ્ય ફલં બોધો બોધસ્યોપરતિઃ ફલમ્ ।
સ્વાનંદાનુભવાચ્છાંતિરેષૈવોપરતેઃ ફલમ્ ॥ 419॥
યદ્યુત્તરોત્તરાભાવઃ પૂર્વપૂર્વંતુ નિષ્ફલમ્ ।
નિવૃત્તિઃ પરમા તૃપ્તિરાનંદોઽનુપમઃ સ્વતઃ ॥ 420॥
દૃષ્ટદુઃખેષ્વનુદ્વેગો વિદ્યાયાઃ પ્રસ્તુતં ફલમ્ ।
યત્કૃતં ભ્રાંતિવેલાયાં નાના કર્મ જુગુપ્સિતમ્ ।
પશ્ચાન્નરો વિવેકેન તત્કથં કર્તુમર્હતિ ॥ 421॥
વિદ્યાફલં સ્યાદસતો નિવૃત્તિઃ
પ્રવૃત્તિરજ્ઞાનફલં તદીક્ષિતમ્ ।
તજ્જ્ઞાજ્ઞયોર્યન્મૃગતૃષ્ણિકાદૌ
નોચેદ્વિદાં દૃષ્ટફલં કિમસ્માત્ ॥ 422॥ (પાઠભેદઃ – નોચેદ્વિદો)
અજ્ઞાનહૃદયગ્રંથેર્વિનાશો યદ્યશેષતઃ ।
અનિચ્છોર્વિષયઃ કિં નુ પ્રવૃત્તેઃ કારણં સ્વતઃ ॥ 423॥ (પાઠભેદઃ – વિદુષઃ કિં)
વાસનાનુદયો ભોગ્યે વૈરાગ્યસ્ય તદાવધિઃ ।
અહંભાવોદયાભાવો બોધસ્ય પરમાવધિઃ ।
લીનવૃત્તૈરનુત્પત્તિર્મર્યાદોપરતેસ્તુ સા ॥ 424॥ (પાઠભેદઃ – વૃત્તેર)
બ્રહ્માકારતયા સદા સ્થિતતયા નિર્મુક્તબાહ્યાર્થધી-
રન્યાવેદિતભોગ્યભોગકલનો નિદ્રાલુવદ્બાલવત્ ।
સ્વપ્નાલોકિતલોકવજ્જગદિદં પશ્યન્ક્વચિલ્લબ્ધધી-
રાસ્તે કશ્ચિદનંતપુણ્યફલભુગ્ધન્યઃ સ માન્યો ભુવિ ॥ 425॥
સ્થિતપ્રજ્ઞો યતિરયં યઃ સદાનંદમશ્નુતે ।
બ્રહ્મણ્યેવ વિલીનાત્મા નિર્વિકારો વિનિષ્ક્રિયઃ ॥ 426॥
બ્રહ્માત્મનોઃ શોધિતયોરેકભાવાવગાહિની ।
નિર્વિકલ્પા ચ ચિન્માત્રા વૃત્તિઃ પ્રજ્ઞેતિ કથ્યતે ।
સુસ્થિતાઽસૌ ભવેદ્યસ્ય સ્થિતપ્રજ્ઞઃ સ ઉચ્યતે ॥ 427॥
યસ્ય સ્થિતા ભવેત્પ્રજ્ઞા યસ્યાનંદો નિરંતરઃ ।
પ્રપંચો વિસ્મૃતપ્રાયઃ સ જીવન્મુક્ત ઇષ્યતે ॥ 428॥
લીનધીરપિ જાગર્તિ જાગ્રદ્ધર્મવિવર્જિતઃ ।
બોધો નિર્વાસનો યસ્ય સ જીવન્મુક્ત ઇષ્યતે ॥ 429॥
શાંતસંસારકલનઃ કલાવાનપિ નિષ્કલઃ ।
યસ્ય ચિત્તં વિનિશ્ચિંતં સ જીવન્મુક્ત ઇષ્યતે ॥ 430॥ (પાઠભેદઃ – યઃ સચિત્તોઽપિ નિશ્ચિત્તઃ)
વર્તમાનેઽપિ દેહેઽસ્મિંછાયાવદનુવર્તિનિ ।
અહંતામમતાઽભાવો જીવન્મુક્તસ્ય લક્ષણમ્ ॥ 431॥
અતીતાનનુસંધાનં ભવિષ્યદવિચારણમ્ ।
ઔદાસીન્યમપિ પ્રાપ્તં જીવન્મુક્તસ્ય લક્ષણમ્ ॥ 432॥ (પાઠભેદઃ – પ્રાપ્તે)
ગુણદોષવિશિષ્ટેઽસ્મિન્સ્વભાવેન વિલક્ષણે ।
સર્વત્ર સમદર્શિત્વં જીવન્મુક્તસ્ય લક્ષણમ્ ॥ 433॥
ઇષ્ટાનિષ્ટાર્થસંપ્રાપ્તૌ સમદર્શિતયાઽઽત્મનિ ।
ઉભયત્રાવિકારિત્વં જીવન્મુક્તસ્ય લક્ષણમ્ ॥ 434॥
બ્રહ્માનંદરસાસ્વાદાસક્તચિત્તતયા યતેઃ ।
અંતર્બહિરવિજ્ઞાનં જીવન્મુક્તસ્ય લક્ષણમ્ ॥ 435॥
દેહેંદ્રિયાદૌ કર્તવ્યે મમાહંભાવવર્જિતઃ ।
ઔદાસીન્યેન યસ્તિષ્ઠેત્સ જીવન્મુક્તલક્ષણઃ ॥ 436॥ (પાઠભેદઃ – સ જીવન્મુક્ત ઇષ્યતે)
વિજ્ઞાત આત્મનો યસ્ય બ્રહ્મભાવઃ શ્રુતેર્બલાત્ ।
ભવબંધવિનિર્મુક્તઃ સ જીવન્મુક્તલક્ષણઃ ॥ 437॥ (પાઠભેદઃ – સ જીવન્મુક્ત ઇષ્યતે)
દેહેંદ્રિયેષ્વહંભાવ ઇદંભાવસ્તદન્યકે ।
યસ્ય નો ભવતઃ ક્વાપિ સ જીવન્મુક્ત ઇષ્યતે ॥ 438॥
જીવેશોભયસંસારરૂપદુર્વાસનોજ્ઝિતા ।
સા સર્વદા ભવેદ્યસ્ય સ જીવન્મુક્ત ઇષ્યતે ॥
ન પ્રત્યગ્બ્રહ્મણોર્ભેદં કદાપિ બ્રહ્મસર્ગયોઃ ।
પ્રજ્ઞયા યો વિજાનિતિ સ જીવન્મુક્તલક્ષણઃ ॥ 439॥ (પાઠભેદઃ – સ જીવન્મુક્ત ઇષ્યતે)
સાધુભિઃ પૂજ્યમાનેઽસ્મિન્પીડ્યમાનેઽપિ દુર્જનૈઃ ।
સમભાવો ભવેદ્યસ્ય સ જીવન્મુક્તલક્ષણઃ ॥ 440॥ (પાઠભેદઃ – સ જીવન્મુક્ત ઇષ્યતે)
યત્ર પ્રવિષ્ટા વિષયાઃ પરેરિતા
નદીપ્રવાહા ઇવ વારિરાશૌ ।
લિનંતિ સન્માત્રતયા ન વિક્રિયાં
ઉત્પાદયંત્યેષ યતિર્વિમુક્તઃ ॥ 441॥
વિજ્ઞાતબ્રહ્મતત્ત્વસ્ય યથાપૂર્વં ન સંસૃતિઃ ।
અસ્તિ ચેન્ન સ વિજ્ઞાતબ્રહ્મભાવો બહિર્મુખઃ ॥ 442॥
પ્રાચીનવાસનાવેગાદસૌ સંસરતીતિ ચેત્ ।
ન સદેકત્વવિજ્ઞાનાન્મંદી ભવતિ વાસના ॥ 443॥
અત્યંતકામુકસ્યાપિ વૃત્તિઃ કુંઠતિ માતરિ ।
તથૈવ બ્રહ્મણિ જ્ઞાતે પૂર્ણાનંદે મનીષિણઃ ॥ 444॥
નિદિધ્યાસનશીલસ્ય બાહ્યપ્રત્યય ઈક્ષ્યતે ।
બ્રવીતિ શ્રુતિરેતસ્ય પ્રારબ્ધં ફલદર્શનાત્ ॥ 445॥
સુખાદ્યનુભવો યાવત્તાવત્પ્રારબ્ધમિષ્યતે ।
ફલોદયઃ ક્રિયાપૂર્વો નિષ્ક્રિયો ન હિ કુત્રચિત્ ॥ 446॥
અહં બ્રહ્મેતિ વિજ્ઞાનાત્કલ્પકોટિશતાર્જિતમ્ ।
સંચિતં વિલયં યાતિ પ્રબોધાત્સ્વપ્નકર્મવત્ ॥ 447॥
યત્કૃતં સ્વપ્નવેલાયાં પુણ્યં વા પાપમુલ્બણમ્ ।
સુપ્તોત્થિતસ્ય કિંતત્સ્યાત્સ્વર્ગાય નરકાય વા ॥ 448॥
સ્વમસંગમુદાસીનં પરિજ્ઞાય નભો યથા ।
ન શ્લિષ્યતિ ચ યત્કિંચિત્કદાચિદ્ભાવિકર્મભિઃ ॥ 449॥ (પાઠભેદઃ – શ્લિષ્યતે યતિઃ કિંચિત્)
ન નભો ઘટયોગેન સુરાગંધેન લિપ્યતે ।
તથાત્મોપાધિયોગેન તદ્ધર્મૈર્નૈવ લિપ્યતે ॥ 450॥
જ્ઞાનોદયાત્પુરારબ્ધં કર્મજ્ઞાનાન્ન નશ્યતિ ।
અદત્વા સ્વફલં લક્ષ્યમુદ્દિશ્યોત્સૃષ્ટબાણવત્ ॥ 451॥
વ્યાઘ્રબુદ્ધ્યા વિનિર્મુક્તો બાણઃ પશ્ચાત્તુ ગોમતૌ ।
ન તિષ્ઠતિ છિનત્યેવ લક્ષ્યં વેગેન નિર્ભરમ્ ॥ 452॥
પ્રારબ્ધં બલવત્તરં ખલુ વિદાં ભોગેન તસ્ય ક્ષયઃ
સમ્યગ્જ્ઞાનહુતાશનેન વિલયઃ પ્રાક્સંચિતાગામિનામ્ ।
બ્રહ્માત્મૈક્યમવેક્ષ્ય તન્મયતયા યે સર્વદા સંસ્થિતાઃ
તેષાં તત્ત્રિતયં નહિ ક્વચિદપિ બ્રહ્મૈવ તે નિર્ગુણમ્ ॥ 453॥
ઉપાધિતાદાત્મ્યવિહીનકેવલ-
બ્રહ્માત્મનૈવાત્મનિ તિષ્ઠતો મુનેઃ ।
પ્રારબ્ધસદ્ભાવકથા ન યુક્તા
સ્વપ્નાર્થસંબંધકથેવ જાગ્રતઃ ॥ 454॥
ન હિ પ્રબુદ્ધઃ પ્રતિભાસદેહે
દેહોપયોગિન્યપિ ચ પ્રપંચે ।
કરોત્યહંતાં મમતામિદંતાં
કિંતુ સ્વયં તિષ્ઠતિ જાગરેણ ॥ 455॥
ન તસ્ય મિથ્યાર્થસમર્થનેચ્છા
ન સંગ્રહસ્તજ્જગતોઽપિ દૃષ્ટઃ ।
તત્રાનુવૃત્તિર્યદિ ચેન્મૃષાર્થે
ન નિદ્રયા મુક્ત ઇતીષ્યતે ધ્રુવમ્ ॥ 456॥
તદ્વત્પરે બ્રહ્મણિ વર્તમાનઃ
સદાત્મના તિષ્ઠતિ નાન્યદીક્ષતે ।
સ્મૃતિર્યથા સ્વપ્નવિલોકિતાર્થે
તથા વિદઃ પ્રાશનમોચનાદૌ ॥ 457॥
કર્મણા નિર્મિતો દેહઃ પ્રારબ્ધં તસ્ય કલ્પ્યતામ્ ।
નાનાદેરાત્મનો યુક્તં નૈવાત્મા કર્મનિર્મિતઃ ॥ 458॥
અજો નિત્યઃ શાશ્વત ઇતિ બ્રૂતે શ્રુતિરમોઘવાક્ । (પાઠભેદઃ – અજો નિત્ય ઇતિ બ્રૂતે શ્રુતિરેષા ત્વમોઘવાક્)
તદાત્મના તિષ્ઠતોઽસ્ય કુતઃ પ્રારબ્ધકલ્પના ॥ 459॥
પ્રારબ્ધં સિધ્યતિ તદા યદા દેહાત્મના સ્થિતિઃ ।
દેહાત્મભાવો નૈવેષ્ટઃ પ્રારબ્ધં ત્યજ્યતામતઃ ॥ 460॥
શરીરસ્યાપિ પ્રારબ્ધકલ્પના ભ્રાંતિરેવ હિ ।
અધ્યસ્તસ્ય કુતઃ સત્ત્વમસત્યસ્ય કુતો જનિઃ । (પાઠભેદઃ – સત્ત્વમસત્ત્વસ્ય)
અજાતસ્ય કુતો નાશઃ પ્રારબ્ધમસતઃ કુતઃ ॥ 461॥
જ્ઞાનેનાજ્ઞાનકાર્યસ્ય સમૂલસ્ય લયો યદિ ।
તિષ્ઠત્યયં કથં દેહ ઇતિ શંકાવતો જડાન્ ॥ 462॥
સમાધાતું બાહ્યદૃષ્ટ્યા પ્રારબ્ધં વદતિ શ્રુતિઃ ।
ન તુ દેહાદિસત્યત્વબોધનાય વિપશ્ચિતામ્ ।
યતઃ શ્રુતેરભિપ્રાયઃ પરમાર્થૈકગોચરઃ ॥ 463॥
પરિપૂર્ણમનાદ્યંતમપ્રમેયમવિક્રિયમ્ ।
એકમેવાદ્વયં બ્રહ્મ નેહ નાનાસ્તિ કિંચન ॥ 464॥
સદ્ઘનં ચિદ્ઘનં નિત્યમાનંદઘનમક્રિયમ્ ।
એકમેવાદ્વયં બ્રહ્મ નેહ નાનાસ્તિ કિંચન ॥ 465॥
પ્રત્યગેકરસં પૂર્ણમનંતં સર્વતોમુખમ્ ।
એકમેવાદ્વયં બ્રહ્મ નેહ નાનાસ્તિ કિંચન ॥ 466॥
અહેયમનુપાદેયમનાદેયમનાશ્રયમ્ । મનાધેયમના
એકમેવાદ્વયં બ્રહ્મ નેહ નાનાસ્તિ કિંચન ॥ 467॥
નિર્ગુણં નિષ્કલં સૂક્ષ્મં નિર્વિકલ્પં નિરંજનમ્ ।
એકમેવાદ્વયં બ્રહ્મ નેહ નાનાસ્તિ કિંચન ॥ 468॥
અનિરૂપ્ય સ્વરૂપં યન્મનોવાચામગોચરમ્ ।
એકમેવાદ્વયં બ્રહ્મ નેહ નાનાસ્તિ કિંચન ॥ 469॥
સત્સમૃદ્ધં સ્વતઃસિદ્ધં શુદ્ધં બુદ્ધમનીદૃશમ્ ।
એકમેવાદ્વયં બ્રહ્મ નેહ નાનાસ્તિ કિંચન ॥ 470॥
નિરસ્તરાગા વિનિરસ્તભોગાઃ (પાઠભેદઃ – નિરપાસ્તભોગાઃ)
શાંતાઃ સુદાંતા યતયો મહાંતઃ ।
વિજ્ઞાય તત્ત્વં પરમેતદંતે
પ્રાપ્તાઃ પરાં નિર્વૃતિમાત્મયોગાત્ ॥ 471॥
ભવાનપીદં પરતત્ત્વમાત્મનઃ
સ્વરૂપમાનંદઘનં વિચાર્ય । (પાઠભેદઃ – નિચાય્ય)
વિધૂય મોહં સ્વમનઃપ્રકલ્પિતં
મુક્તઃ કૃતાર્થો ભવતુ પ્રબુદ્ધઃ ॥ 472॥
સમાધિના સાધુવિનિશ્ચલાત્મના (પાઠભેદઃ – સુનિશ્ચલાત્મના)
પશ્યાત્મતત્ત્વં સ્ફુટબોધચક્ષુષા ।
નિઃસંશયં સમ્યગવેક્ષિતશ્ચે-
ચ્છ્રુતઃ પદાર્થો ન પુનર્વિકલ્પ્યતે ॥ 473॥ (પાઠભેદઃ – પુનર્વિકલ્પતે)
સ્વસ્યાવિદ્યાબંધસંબંધમોક્ષા-
ત્સત્યજ્ઞાનાનંદરૂપાત્મલબ્ધૌ ।
શાસ્ત્રં યુક્તિર્દેશિકોક્તિઃ પ્રમાણં
ચાંતઃસિદ્ધા સ્વાનુભૂતિઃ પ્રમાણમ્ ॥ 474॥
બંધો મોક્ષશ્ચ તૃપ્તિશ્ચ ચિંતાઽઽરોગ્યક્ષુધાદયઃ ।
સ્વેનૈવ વેદ્યા યજ્જ્ઞાનં પરેષામાનુમાનિકમ્ ॥ 475॥
તટસ્થિતા બોધયંતિ ગુરવઃ શ્રુતયો યથા ।
પ્રજ્ઞયૈવ તરેદ્વિદ્વાનીશ્વરાનુગૃહીતયા ॥ 476॥
સ્વાનુભૂત્યા સ્વયં જ્ઞાત્વા સ્વમાત્માનમખંડિતમ્ ।
સંસિદ્ધઃ સમ્મુખં તિષ્ઠેન્નિર્વિકલ્પાત્મનાઽઽત્મનિ ॥ 477॥ (પાઠભેદઃ – સુસુખં તિષ્ઠેન્)
વેદાંતસિદ્ધાંતનિરુક્તિરેષા
બ્રહ્મૈવ જીવઃ સકલં જગચ્ચ ।
અખંડરૂપસ્થિતિરેવ મોક્ષો
બ્રહ્માદ્વિતીયે શ્રુતયઃ પ્રમાણમ્ ॥ 478॥ (પાઠભેદઃ – બ્રહ્માદ્વિતીયં)
ઇતિ ગુરુવચનાચ્છ્રુતિપ્રમાણાત્
પરમવગમ્ય સતત્ત્વમાત્મયુક્ત્યા ।
પ્રશમિતકરણઃ સમાહિતાત્મા
ક્વચિદચલાકૃતિરાત્મનિષ્ઠતોઽભૂત્ ॥ 479॥ (પાઠભેદઃ – આત્મનિષ્ઠિતો)
કિંચિત્કાલં સમાધાય પરે બ્રહ્મણિ માનસમ્ । (પાઠભેદઃ – કંચિત્કાલં)
ઉત્થાય પરમાનંદાદિદં વચનમબ્રવીત્ ॥ 480॥ (પાઠભેદઃ – વ્યુત્થાય)
બુદ્ધિર્વિનષ્ટા ગલિતા પ્રવૃત્તિઃ
બ્રહ્માત્મનોરેકતયાઽધિગત્યા ।
ઇદં ન જાનેઽપ્યનિદં ન જાને
કિં વા કિયદ્વા સુખમસ્ત્યપારમ્ ॥ 481॥ (પાઠભેદઃ – સુખમસ્ય પારમ્)
વાચા વક્તુમશક્યમેવ મનસા મંતું ન વા શક્યતે
સ્વાનંદામૃતપૂરપૂરિતપરબ્રહ્માંબુધેર્વૈભવમ્ ।
અંભોરાશિવિશીર્ણવાર્ષિકશિલાભાવં ભજન્મે મનો
યસ્યાંશાંશલવે વિલીનમધુનાઽઽનંદાત્મના નિર્વૃતમ્ ॥ 482॥
ક્વ ગતં કેન વા નીતં કુત્ર લીનમિદં જગત્ ।
અધુનૈવ મયા દૃષ્ટં નાસ્તિ કિં મહદદ્ભુતમ્ ॥ 483॥
કિં હેયં કિમુપાદેયં કિમન્યત્કિં વિલક્ષણમ્ ।
અખંડાનંદપીયૂષપૂર્ણે બ્રહ્મમહાર્ણવે ॥ 484॥
ન કિંચિદત્ર પશ્યામિ ન શઋણોમિ ન વેદ્મ્યહમ્ ।
સ્વાત્મનૈવ સદાનંદરૂપેણાસ્મિ વિલક્ષણઃ ॥ 485॥
નમો નમસ્તે ગુરવે મહાત્મને
વિમુક્તસંગાય સદુત્તમાય ।
નિત્યાદ્વયાનંદરસસ્વરૂપિણે
ભૂમ્ને સદાઽપારદયાંબુધામ્ને ॥ 486॥
યત્કટાક્ષશશિસાંદ્રચંદ્રિકા-
પાતધૂતભવતાપજશ્રમઃ ।
પ્રાપ્તવાનહમખંડવૈભવા-
નંદમાત્મપદમક્ષયં ક્ષણાત્ ॥ 487॥
ધન્યોઽહં કૃતકૃત્યોઽહં વિમુક્તોઽહં ભવગ્રહાત્ ।
નિત્યાનંદસ્વરૂપોઽહં પૂર્ણોઽહં ત્વદનુગ્રહાત્ ॥ 488॥
અસંગોઽહમનંગોઽહમલિંગોઽહમભંગુરઃ ।
પ્રશાંતોઽહમનંતોઽહમમલોઽહં ચિરંતનઃ ॥ 489॥ (પાઠભેદઃ – ઽહમતાંતોઽહં)
અકર્તાહમભોક્તાહમવિકારોઽહમક્રિયઃ ।
શુદ્ધબોધસ્વરૂપોઽહં કેવલોઽહં સદાશિવઃ ॥ 490॥
દ્રષ્ટુઃ શ્રોતુર્વક્તુઃ કર્તુર્ભોક્તુર્વિભિન્ન એવાહમ્ ।
નિત્યનિરંતરનિષ્ક્રિયનિઃસીમાસંગપૂર્ણબોધાત્મા ॥ 491॥
નાહમિદં નાહમદોઽપ્યુભયોરવભાસકં પરં શુદ્ધમ્ ।
બાહ્યાભ્યંતરશૂન્યં પૂર્ણં બ્રહ્માદ્વિતીયમેવાહમ્ ॥ 492॥
નિરુપમમનાદિતત્ત્વં ત્વમહમિદમદ ઇતિ કલ્પનાદૂરમ્ ।
નિત્યાનંદૈકરસં સત્યં બ્રહ્માદ્વિતીયમેવાહમ્ ॥ 493॥
નારાયણોઽહં નરકાંતકોઽહં
પુરાંતકોઽહં પુરુષોઽહમીશઃ ।
અખંડબોધોઽહમશેષસાક્ષી
નિરીશ્વરોઽહં નિરહં ચ નિર્મમઃ ॥ 494॥
સર્વેષુ ભૂતેષ્વહમેવ સંસ્થિતો
જ્ઞાનાત્મનાઽંતર્બહિરાશ્રયઃ સન્ ।
ભોક્તા ચ ભોગ્યં સ્વયમેવ સર્વં
યદ્યત્પૃથગ્દૃષ્ટમિદંતયા પુરા ॥ 495॥
મય્યખંડસુખાંભોધૌ બહુધા વિશ્વવીચયઃ ।
ઉત્પદ્યંતે વિલીયંતે માયામારુતવિભ્રમાત્ ॥ 496॥
સ્થુલાદિભાવા મયિ કલ્પિતા ભ્રમા-
દારોપિતાનુસ્ફુરણેન લોકૈઃ ।
કાલે યથા કલ્પકવત્સરાય-
ણર્ત્વાદયો નિષ્કલનિર્વિકલ્પે ॥ 497॥
આરોપિતં નાશ્રયદૂષકં ભવેત્
કદાપિ મૂઢૈરતિદોષદૂષિતૈઃ । મૂઢૈર્મતિ
નાર્દ્રીકરોત્યૂષરભૂમિભાગં
મરીચિકાવારિ મહાપ્રવાહઃ ॥ 498॥
આકાશવલ્લેપવિદૂરગોઽહં (પાઠભેદઃ – આકાશવત્ કલ્પવિ)
આદિત્યવદ્ભાસ્યવિલક્ષણોઽહમ્ ।
અહાર્યવન્નિત્યવિનિશ્ચલોઽહં
અંભોધિવત્પારવિવર્જિતોઽહમ્ ॥ 499॥
ન મે દેહેન સંબંધો મેઘેનેવ વિહાયસઃ ।
અતઃ કુતો મે તદ્ધર્મા જાગ્રત્સ્વપ્નસુષુપ્તયઃ ॥ 500॥
ઉપાધિરાયાતિ સ એવ ગચ્છતિ
સ એવ કર્માણિ કરોતિ ભુંક્તે ।
સ એવ જીર્યન્ મ્રિયતે સદાહં (પાઠભેદઃ – એવ જીવન્)
કુલાદ્રિવન્નિશ્ચલ એવ સંસ્થિતઃ ॥ 501॥
ન મે પ્રવૃત્તિર્ન ચ મે નિવૃત્તિઃ
સદૈકરૂપસ્ય નિરંશકસ્ય ।
એકાત્મકો યો નિવિડો નિરંતરો (પાઠભેદઃ – નિબિડો)
વ્યોમેવ પૂર્ણઃ સ કથં નુ ચેષ્ટતે ॥ 502॥
પુણ્યાનિ પાપાનિ નિરિંદ્રિયસ્ય
નિશ્ચેતસો નિર્વિકૃતેર્નિરાકૃતેઃ ।
કુતો મમાખંડસુખાનુભૂતેઃ
બ્રૂતે હ્યનન્વાગતમિત્યપિ શ્રુતિઃ ॥ 503॥
છાયયા સ્પૃષ્ટમુષ્ણં વા શીતં વા સુષ્ઠુ દુઃષ્ઠુ વા ।
ન સ્પૃશત્યેવ યત્કિંચિત્પુરુષં તદ્વિલક્ષણમ્ ॥ 504॥
ન સાક્ષિણં સાક્ષ્યધર્માઃ સંસ્પૃશંતિ વિલક્ષણમ્ ।
અવિકારમુદાસીનં ગૃહધર્માઃ પ્રદીપવત્ ।
દેહેંદ્રિયમનોધર્મા નૈવાત્માનં સ્પૃશંત્યહો ॥ 505॥ એક્ષ્ત્ર
રવેર્યથા કર્મણિ સાક્ષિભાવો
વહ્નેર્યથા દાહનિયામકત્વમ્ । (પાઠભેદઃ – વાઽયસિ દાહકત્વમ્)
રજ્જોર્યથાઽઽરોપિતવસ્તુસંગઃ
તથૈવ કૂટસ્થચિદાત્મનો મે ॥ 506॥
કર્તાપિ વા કારયિતાપિ નાહં
ભોક્તાપિ વા ભોજયિતાપિ નાહમ્ ।
દ્રષ્ટાપિ વા દર્શયિતાપિ નાહં
સોઽહં સ્વયંજ્યોતિરનીદૃગાત્મા ॥ 507॥
ચલત્યુપાધૌ પ્રતિબિંબલૌલ્ય-
મૌપાધિકં મૂઢધિયો નયંતિ ।
સ્વબિંબભૂતં રવિવદ્વિનિષ્ક્રિયં
કર્તાસ્મિ ભોક્તાસ્મિ હતોઽસ્મિ હેતિ ॥ 508॥
જલે વાપિ સ્થલે વાપિ લુઠત્વેષ જડાત્મકઃ ।
નાહં વિલિપ્યે તદ્ધર્મૈર્ઘટધર્મૈર્નભો યથા ॥ 509॥
કર્તૃત્વભોક્તૃત્વખલત્વમત્તતા-
જડત્વબદ્ધત્વવિમુક્તતાદયઃ ।
બુદ્ધેર્વિકલ્પા ન તુ સંતિ વસ્તુતઃ
સ્વસ્મિન્પરે બ્રહ્મણિ કેવલેઽદ્વયે ॥ 510॥
સંતુ વિકારાઃ પ્રકૃતેર્દશધા શતધા સહસ્રધા વાપિ ।
કિં મેઽસંગચિતસ્તૈર્ન ઘનઃ ક્વચિદંબરં સ્પૃશતિ ॥ 511॥ (પાઠભેદઃ – તૈઃ કિં મેઽસંગચિતેર્ન હ્યંબુદડંબરોઽંબરં)
અવ્યક્તાદિસ્થૂલપર્યંતમેતત્
વિશ્વં યત્રાભાસમાત્રં પ્રતીતમ્ ।
વ્યોમપ્રખ્યં સૂક્ષ્મમાદ્યંતહીનં
બ્રહ્માદ્વૈતં યત્તદેવાહમસ્મિ ॥ 512॥
સર્વાધારં સર્વવસ્તુપ્રકાશં
સર્વાકારં સર્વગં સર્વશૂન્યમ્ ।
નિત્યં શુદ્ધં નિશ્ચલં નિર્વિકલ્પં (પાઠભેદઃ – નિષ્કલં)
બ્રહ્માદ્વૈતં યત્તદેવાહમસ્મિ ॥ 513॥
યત્પ્રત્યસ્તાશેષમાયાવિશેષં
પ્રત્યગ્રૂપં પ્રત્યયાગમ્યમાનમ્ ।
સત્યજ્ઞાનાનંતમાનંદરૂપં
બ્રહ્માદ્વૈતં યત્તદેવાહમસ્મિ ॥ 514॥
નિષ્ક્રિયોઽસ્મ્યવિકારોઽસ્મિ
નિષ્કલોઽસ્મિ નિરાકૃતિઃ ।
નિર્વિકલ્પોઽસ્મિ નિત્યોઽસ્મિ
નિરાલંબોઽસ્મિ નિર્દ્વયઃ ॥ 515॥
સર્વાત્મકોઽહં સર્વોઽહં સર્વાતીતોઽહમદ્વયઃ ।
કેવલાખંડબોધોઽહમાનંદોઽહં નિરંતરઃ ॥ 516॥
સ્વારાજ્યસામ્રાજ્યવિભૂતિરેષા
ભવત્કૃપાશ્રીમહિમપ્રસાદાત્ ।
પ્રાપ્તા મયા શ્રીગુરવે મહાત્મને
નમો નમસ્તેઽસ્તુ પુનર્નમોઽસ્તુ ॥ 517॥
મહાસ્વપ્ને માયાકૃતજનિજરામૃત્યુગહને
ભ્રમંતં ક્લિશ્યંતં બહુલતરતાપૈરનુદિનમ્ । (પાઠભેદઃ – રનુકલમ્)
અહંકારવ્યાઘ્રવ્યથિતમિમમત્યંતકૃપયા
પ્રબોધ્ય પ્રસ્વાપાત્પરમવિતવાન્મામસિ ગુરો ॥ 518॥
નમસ્તસ્મૈ સદૈકસ્મૈ કસ્મૈચિન્મહસે નમઃ । (પાઠભેદઃ – સદેકસ્મૈ નમશ્ચિન્મહસે મુહુઃ)
યદેતદ્વિશ્વરૂપેણ રાજતે ગુરુરાજ તે ॥ 519॥
ઇતિ નતમવલોક્ય શિષ્યવર્યં
સમધિગતાત્મસુખં પ્રબુદ્ધતત્ત્વમ્ ।
પ્રમુદિતહૃદયં સ દેશિકેંદ્રઃ (પાઠભેદઃ – હૃદયઃ)
પુનરિદમાહ વચઃ પરં મહાત્મા ॥ 520॥
બ્રહ્મપ્રત્યયસંતતિર્જગદતો બ્રહ્મૈવ તત્સર્વતઃ (પાઠભેદઃ – સત્સર્વતઃ)
પશ્યાધ્યાત્મદૃશા પ્રશાંતમનસા સર્વાસ્વવસ્થાસ્વપિ ।
રૂપાદન્યદવેક્ષિતં કિમભિતશ્ચક્ષુષ્મતાં દૃશ્યતે (પાઠભેદઃ – વિદ્યતે)
તદ્વદ્બ્રહ્મવિદઃ સતઃ કિમપરં બુદ્ધેર્વિહારાસ્પદમ્ ॥ 521॥
કસ્તાં પરાનંદરસાનુભૂતિ-
મૃત્સૃજ્ય શૂન્યેષુ રમેત વિદ્વાન્ । (પાઠભેદઃ – મુત્સૃજ્ય
ચંદ્રે મહાહ્લાદિનિ દીપ્યમાને)
ચિત્રેંદુમાલોકયિતું ક ઇચ્છેત્ ॥ 522॥
અસત્પદાર્થાનુભવેન કિંચિન્
ન હ્યસ્તિ તૃપ્તિર્ન ચ દુઃખહાનિઃ ।
તદદ્વયાનંદરસાનુભૂત્યા
તૃપ્તઃ સુખં તિષ્ઠ સદાત્મનિષ્ઠયા ॥ 523॥
સ્વમેવ સર્વથા પશ્યન્મન્યમાનઃ સ્વમદ્વયમ્ । (પાઠભેદઃ – સર્વતઃ)
સ્વાનંદમનુભુંજાનઃ કાલં નય મહામતે ॥ 524॥
અખંડબોધાત્મનિ નિર્વિકલ્પે
વિકલ્પનં વ્યોમ્નિ પુરપ્રકલ્પનમ્ ।
તદદ્વયાનંદમયાત્મના સદા
શાંતિં પરામેત્ય ભજસ્વ મૌનમ્ ॥ 525॥
તૂષ્ણીમવસ્થા પરમોપશાંતિઃ
બુદ્ધેરસત્કલ્પવિકલ્પહેતોઃ ।
બ્રહ્માત્મનો બ્રહ્મવિદો મહાત્મનો
યત્રાદ્વયાનંદસુખં નિરંતરમ્ ॥ 526॥
નાસ્તિ નિર્વાસનાન્મૌનાત્પરં સુખકૃદુત્તમમ્ ।
વિજ્ઞાતાત્મસ્વરૂપસ્ય સ્વાનંદરસપાયિનઃ ॥ 527॥
ગચ્છંસ્તિષ્ઠન્નુપવિશંછયાનો વાઽન્યથાપિ વા ।
યથેચ્છયા વસેદ્વિદ્વાનાત્મારામઃ સદા મુનિઃ ॥ 528॥
ન દેશકાલાસનદિગ્યમાદિ-
લક્ષ્યાદ્યપેક્ષાઽપ્રતિબદ્ધવૃત્તેઃ । (પાઠભેદઃ – પ્રતિબદ્ધ
સંસિદ્ધતત્ત્વસ્ય મહાત્મનોઽસ્તિ)
સ્વવેદને કા નિયમાદ્યવસ્થા ॥ 529॥
ઘટોઽયમિતિ વિજ્ઞાતું નિયમઃ કોઽન્વવેક્ષતે । (પાઠભેદઃ – અપેક્ષ્યતે)
વિના પ્રમાણસુષ્ઠુત્વં યસ્મિન્સતિ પદાર્થધીઃ ॥ 530॥
અયમાત્મા નિત્યસિદ્ધઃ પ્રમાણે સતિ ભાસતે ।
ન દેશં નાપિ વા કાલં ન શુદ્ધિં વાપ્યપેક્ષતે ॥ 531॥
દેવદત્તોઽહમિત્યેતદ્વિજ્ઞાનં નિરપેક્ષકમ્ ।
તદ્વદ્બ્રહ્મવિદોઽપ્યસ્ય બ્રહ્માહમિતિ વેદનમ્ ॥ 532॥
ભાનુનેવ જગત્સર્વં ભાસતે યસ્ય તેજસા ।
અનાત્મકમસત્તુચ્છં કિં નુ તસ્યાવભાસકમ્ ॥ 533॥
વેદશાસ્ત્રપુરાણાનિ ભૂતાનિ સકલાન્યપિ ।
યેનાર્થવંતિ તં કિન્નુ વિજ્ઞાતારં પ્રકાશયેત્ ॥ 534॥
એષ સ્વયંજ્યોતિરનંતશક્તિઃ
આત્માઽપ્રમેયઃ સકલાનુભૂતિઃ ।
યમેવ વિજ્ઞાય વિમુક્તબંધો
જયત્યયં બ્રહ્મવિદુત્તમોત્તમઃ ॥ 535॥
ન ખિદ્યતે નો વિષયૈઃ પ્રમોદતે
ન સજ્જતે નાપિ વિરજ્યતે ચ ।
સ્વસ્મિન્સદા ક્રીડતિ નંદતિ સ્વયં
નિરંતરાનંદરસેન તૃપ્તઃ ॥ 536॥
ક્ષુધાં દેહવ્યથાં ત્યક્ત્વા બાલઃ ક્રીડતિ વસ્તુનિઃ । (પાઠભેદઃ – વસ્તુનિ)
તથૈવ વિદ્વાન્ રમતે નિર્મમો નિરહં સુખી ॥ 537॥
ચિંતાશૂન્યમદૈન્યભૈક્ષમશનં પાનં સરિદ્વારિષુ
સ્વાતંત્ર્યેણ નિરંકુશા સ્થિતિરભીર્નિદ્રા શ્મશાને વને ।
વસ્ત્રં ક્ષાલનશોષણાદિરહિતં દિગ્વાસ્તુ શય્યા મહી
સંચારો નિગમાંતવીથિષુ વિદાં ક્રીડા પરે બ્રહ્મણિ ॥ 538॥
વિમાનમાલંબ્ય શરીરમેતદ્
ભુનક્ત્યશેષાન્વિષયાનુપસ્થિતાન્ ।
પરેચ્છયા બાલવદાત્મવેત્તા
યોઽવ્યક્તલિંગોઽનનુષક્તબાહ્યઃ ॥ 539॥
દિગંબરો વાપિ ચ સાંબરો વા
ત્વગંબરો વાપિ ચિદંબરસ્થઃ ।
ઉન્મત્તવદ્વાપિ ચ બાલવદ્વા
પિશાચવદ્વાપિ ચરત્યવન્યામ્ ॥ 540॥
કામાન્નિષ્કામરૂપી સંશ્ચરત્યેકચરો મુનિઃ । (પાઠભેદઃ – કામાન્ની કામરૂપી)
સ્વાત્મનૈવ સદા તુષ્ટઃ સ્વયં સર્વાત્મના સ્થિતઃ ॥ 541॥
ક્વચિન્મૂઢો વિદ્વાન્ ક્વચિદપિ મહારાજવિભવઃ
ક્વચિદ્ભ્રાંતઃ સૌમ્યઃ ક્વચિદજગરાચારકલિતઃ ।
ક્વચિત્પાત્રીભૂતઃ ક્વચિદવમતઃ ક્વાપ્યવિદિતઃ
ચરત્યેવં પ્રાજ્ઞઃ સતતપરમાનંદસુખિતઃ ॥ 542॥
નિર્ધનોઽપિ સદા તુષ્ટોઽપ્યસહાયો મહાબલઃ ।
નિત્યતૃપ્તોઽપ્યભુંજાનોઽપ્યસમઃ સમદર્શનઃ ॥ 543॥
અપિ કુર્વન્નકુર્વાણશ્ચાભોક્તા ફલભોગ્યપિ ।
શરીર્યપ્યશરીર્યેષ પરિચ્છિન્નોઽપિ સર્વગઃ ॥ 544॥
અશરીરં સદા સંતમિમં બ્રહ્મવિદં ક્વચિત્ ।
પ્રિયાપ્રિયે ન સ્પૃશતસ્તથૈવ ચ શુભાશુભે ॥ 545॥
સ્થૂલાદિસંબંધવતોઽભિમાનિનઃ
સુખં ચ દુઃખં ચ શુભાશુભે ચ ।
વિધ્વસ્તબંધસ્ય સદાત્મનો મુનેઃ
કુતઃ શુભં વાઽપ્યશુભં ફલં વા ॥ 546॥
તમસા ગ્રસ્તવદ્ભાનાદગ્રસ્તોઽપિ રવિર્જનૈઃ ।
ગ્રસ્ત ઇત્યુચ્યતે ભ્રાંત્યાં હ્યજ્ઞાત્વા વસ્તુલક્ષણમ્ ॥ 547॥ (પાઠભેદઃ – ભ્રાંત્યા)
તદ્વદ્દેહાદિબંધેભ્યો વિમુક્તં બ્રહ્મવિત્તમમ્ ।
પશ્યંતિ દેહિવન્મૂઢાઃ શરીરાભાસદર્શનાત્ ॥ 548॥
અહિર્નિર્લ્વયનીં વાયં મુક્ત્વા દેહં તુ તિષ્ઠતિ । (પાઠભેદઃ – અહિનિ)
ઇતસ્તતશ્ચાલ્યમાનો યત્કિંચિત્પ્રાણવાયુના ॥ 549॥
સ્ત્રોતસા નીયતે દારુ યથા નિમ્નોન્નતસ્થલમ્ ।
દૈવેન નીયતે દેહો યથાકાલોપભુક્તિષુ ॥ 550॥
પ્રારબ્ધકર્મપરિકલ્પિતવાસનાભિઃ
સંસારિવચ્ચરતિ ભુક્તિષુ મુક્તદેહઃ ।
સિદ્ધઃ સ્વયં વસતિ સાક્ષિવદત્ર તૂષ્ણીં
ચક્રસ્ય મૂલમિવ કલ્પવિકલ્પશૂન્યઃ ॥ 551॥
નૈવેંદ્રિયાણિ વિષયેષુ નિયુંક્ત એષ
નૈવાપયુંક્ત ઉપદર્શનલક્ષણસ્થઃ ।
નૈવ ક્રિયાફલમપીષદવેક્ષતે સ (પાઠભેદઃ – અપીષદપેક્ષતે સઃ)
સ્વાનંદસાંદ્રરસપાનસુમત્તચિત્તઃ ॥ 552॥
લક્ષ્યાલક્ષ્યગતિં ત્યક્ત્વા યસ્તિષ્ઠેત્કેવલાત્મના ।
શિવ એવ સ્વયં સાક્ષાદયં બ્રહ્મવિદુત્તમઃ ॥ 553॥
જીવન્નેવ સદા મુક્તઃ કૃતાર્થો બ્રહ્મવિત્તમઃ ।
ઉપાધિનાશાદ્બ્રહ્મૈવ સન્ બ્રહ્માપ્યેતિ નિર્દ્વયમ્ ॥ 554॥
શૈલૂષો વેષસદ્ભાવાભાવયોશ્ચ યથા પુમાન્ ।
તથૈવ બ્રહ્મવિચ્છ્રેષ્ઠઃ સદા બ્રહ્મૈવ નાપરઃ ॥ 555॥
યત્ર ક્વાપિ વિશીર્ણં સત્પર્ણમિવ તરોર્વપુઃ પતતાત્ । (પાઠભેદઃ – વિશીર્ણં પર્ણમિવ)
બ્રહ્મીભૂતસ્ય યતેઃ પ્રાગેવ તચ્ચિદગ્નિના દગ્ધમ્ ॥ 556॥
સદાત્મનિ બ્રહ્મણિ તિષ્ઠતો મુનેઃ
પૂર્ણાઽદ્વયાનંદમયાત્મના સદા ।
ન દેશકાલાદ્યુચિતપ્રતીક્ષા
ત્વઙ્માંસવિટ્પિંડવિસર્જનાય ॥ 557॥
દેહસ્ય મોક્ષો નો મોક્ષો ન દંડસ્ય કમંડલોઃ ।
અવિદ્યાહૃદયગ્રંથિમોક્ષો મોક્ષો યતસ્તતઃ ॥ 558॥
કુલ્યાયામથ નદ્યાં વા શિવક્ષેત્રેઽપિ ચત્વરે ।
પર્ણં પતતિ ચેત્તેન તરોઃ કિં નુ શુભાશુભમ્ ॥ 559॥
પત્રસ્ય પુષ્પસ્ય ફલસ્ય નાશવદ્-
દેહેંદ્રિયપ્રાણધિયાં વિનાશઃ ।
નૈવાત્મનઃ સ્વસ્ય સદાત્મકસ્યા-
નંદાકૃતેર્વૃક્ષવદસ્તિ ચૈષઃ ॥ 560॥ (પાઠભેદઃ – વદાસ્ત એષઃ)
પ્રજ્ઞાનઘન ઇત્યાત્મલક્ષણં સત્યસૂચકમ્ ।
અનૂદ્યૌપાધિકસ્યૈવ કથયંતિ વિનાશનમ્ ॥ 561॥
અવિનાશી વા અરેઽયમાત્મેતિ શ્રુતિરાત્મનઃ ।
પ્રબ્રવીત્યવિનાશિત્વં વિનશ્યત્સુ વિકારિષુ ॥ 562॥
પાષાણવૃક્ષતૃણધાન્યકડંકરાદ્યા (પાઠભેદઃ – કટાંબરાદ્યા)
દગ્ધા ભવંતિ હિ મૃદેવ યથા તથૈવ ।
દેહેંદ્રિયાસુમન આદિ સમસ્તદૃશ્યં
જ્ઞાનાગ્નિદગ્ધમુપયાતિ પરાત્મભાવમ્ ॥ 563॥
વિલક્ષણં યથા ધ્વાંતં લીયતે ભાનુતેજસિ ।
તથૈવ સકલં દૃશ્યં બ્રહ્મણિ પ્રવિલીયતે ॥ 564॥
ઘટે નષ્ટે યથા વ્યોમ વ્યોમૈવ ભવતિ સ્ફુટમ્ ।
તથૈવોપાધિવિલયે બ્રહ્મૈવ બ્રહ્મવિત્સ્વયમ્ ॥ 565॥
ક્ષીરં ક્ષીરે યથા ક્ષિપ્તં તૈલં તૈલે જલં જલે ।
સંયુક્તમેકતાં યાતિ તથાઽઽત્મન્યાત્મવિન્મુનિઃ ॥ 566॥
એવં વિદેહકૈવલ્યં સન્માત્રત્વમખંડિતમ્ ।
બ્રહ્મભાવં પ્રપદ્યૈષ યતિર્નાવર્તતે પુનઃ ॥ 567॥
સદાત્મૈકત્વવિજ્ઞાનદગ્ધાવિદ્યાદિવર્ષ્મણઃ ।
અમુષ્ય બ્રહ્મભૂતત્વાદ્ બ્રહ્મણઃ કુત ઉદ્ભવઃ ॥ 568॥
માયાક્લૃપ્તૌ બંધમોક્ષૌ ન સ્તઃ સ્વાત્મનિ વસ્તુતઃ ।
યથા રજ્જૌ નિષ્ક્રિયાયાં સર્પાભાસવિનિર્ગમૌ ॥ 569॥
આવૃતેઃ સદસત્ત્વાભ્યાં વક્તવ્યે બંધમોક્ષણે ।
નાવૃતિર્બ્રહ્મણઃ કાચિદન્યાભાવાદનાવૃતમ્ ।
યદ્યસ્ત્યદ્વૈતહાનિઃ સ્યાદ્ દ્વૈતં નો સહતે શ્રુતિઃ ॥ 570॥
બંધંચ મોક્ષંચ મૃષૈવ મૂઢા
બુદ્ધેર્ગુણં વસ્તુનિ કલ્પયંતિ ।
દૃગાવૃતિં મેઘકૃતાં યથા રવૌ
યતોઽદ્વયાઽસંગચિદેતદક્ષરમ્ ॥ 571॥ (પાઠભેદઃ – ચિદેકમક્ષરમ્)
અસ્તીતિ પ્રત્યયો યશ્ચ યશ્ચ નાસ્તીતિ વસ્તુનિ ।
બુદ્ધેરેવ ગુણાવેતૌ ન તુ નિત્યસ્ય વસ્તુનઃ ॥ 572॥
અતસ્તૌ માયયા ક્લૃપ્તૌ બંધમોક્ષૌ ન ચાત્મનિ ।
નિષ્કલે નિષ્ક્રિયે શાંતે નિરવદ્યે નિરંજને ।
અદ્વિતીયે પરે તત્ત્વે વ્યોમવત્કલ્પના કુતઃ ॥ 573॥
ન નિરોધો ન ચોત્પત્તિર્ન બદ્ધો ન ચ સાધકઃ ।
ન મુમુક્ષુર્ન વૈ મુક્ત ઇત્યેષા પરમાર્થતા ॥ 574॥
સકલનિગમચૂડાસ્વાંતસિદ્ધાંતરૂપં
પરમિદમતિગુહ્યં દર્શિતં તે મયાદ્ય ।
અપગતકલિદોષં કામનિર્મુક્તબુદ્ધિં (પાઠભેદઃ – બુદ્ધિઃ)
સ્વસુતવદસકૃત્ત્વાં ભાવયિત્વા મુમુક્ષુમ્ ॥ 575॥
ઇતિ શ્રુત્વા ગુરોર્વાક્યં પ્રશ્રયેણ કૃતાનતિઃ ।
સ તેન સમનુજ્ઞાતો યયૌ નિર્મુક્તબંધનઃ ॥ 576॥
ગુરુરેવ સદાનંદસિંધૌ નિર્મગ્નમાનસઃ । (પાઠભેદઃ – ગુરુરેષ)
પાવયન્વસુધાં સર્વાં વિચચાર નિરંતરઃ ॥ 577॥
ઇત્યાચાર્યસ્ય શિષ્યસ્ય સંવાદેનાત્મલક્ષણમ્ ।
નિરૂપિતં મુમુક્ષૂણાં સુખબોધોપપત્તયે ॥ 578॥
હિતમિદમુપદેશમાદ્રિયંતાં
વિહિતનિરસ્તસમસ્તચિત્તદોષાઃ ।
ભવસુખવિરતાઃ પ્રશાંતચિત્તાઃ (પાઠભેદઃ – સુખવિમુખાઃ)
શ્રુતિરસિકા યતયો મુમુક્ષવો યે ॥ 579॥
સંસારાધ્વનિ તાપભાનુકિરણપ્રોદ્ભૂતદાહવ્યથા-
ખિન્નાનાં જલકાંક્ષયા મરુભુવિ ભ્રાંત્યા પરિભ્રામ્યતામ્ ।
અત્યાસન્નસુધાંબુધિં સુખકરં બ્રહ્માદ્વયં દર્શય-
ત્યેષા શંકરભારતી વિજયતે નિર્વાણસંદાયિની ॥ 580॥
॥ ઇતિ શંકરાચાર્યવિરચિતં વિવેકચૂડામણિઃ ॥
॥ ઓં તત્સત્ ॥
********